Beroemdheid is weliswaar van alle tijden, maar in onze door media verzadigde cultuur is er iets nieuws mee aan de hand, constateren de Belgische mediawetenschappers Hilde van den Bulck en Sil Tambuyzer in het boek De celebritysupermarkt. Van de entertainmentwereld is het celebrity-syndroom geïnfiltreerd in de sport, de politiek, de universiteiten, de advocatuur, het bedrijfsleven en zelfs de religieuze wereld. Roem is een obsessie geworden. ‘Iedereen beroemd’ lijkt de nieuwe maatstaf te zijn, of je nu gezegend bent met talent of niet. De toegang tot naam en faam wordt ook steeds meer gedemocratiseerd via realitytelevisie en internet (weblogs, webcams, YouTube, MySpace), die doe-het-zelf-beroemdheden hebben opgeleverd als JenniCam of Tila Tequila.
De belangrijkste sociale functie van celebrities is dat ze een alternatief netwerk van nepvrienden en -kennissen bieden in een wereld die steeds meer door individualisering wordt getekend. We compenseren de verminderde directe contacten met familie en buren met ‘parasociale’ relaties over een grotere sociale en geografische afstand met mensen die we niet kennen behalve via de media. Celebs worden op die manier een deel van ons dagelijks leven. Hoewel fysiek en sociaal ver van ons verwijderd, maken zij dezelfde gevoelens en reacties los als de mensen om ons heen. Die quasi-intimiteit doet vaak vergeten dat de relatie wordt gekenmerkt door ongelijkheid en eenrichtingsverkeer. Beroemdheid betekent nu eenmaal dat veel meer mensen jou kennen dan omgekeerd.
Door hun uitvergrote luxeversie van het gewone leven bieden celebrities een aura dat gewone familieleden of buren missen. Juist hun elitaire, uitzonderlijke status maakt hun publiek vertoonde privéleven interessant. Ziedaar de paradox van de ‘egalitaire distinctie’: celebrities zijn heel normaal maar toch speciaal, want uitvergrote versies van ons allen. Zij leveren niet alleen lees- en kijkplezier, maar zijn ook de spil in verhalen en debatten over moraliteit. Wat is een goede relatie? Waar liggen grenzen van trouw en ontrouw, van het recht op privacy? Wat is vriendschap, wat is het perfecte gezin, welke seksuele taboes zijn er (nog)? In die zin lijken celebrities en de celebrityindustrie steeds meer de plaats in te nemen van kerk, staat en school.
Aardig in het boek zijn de hoofdstukken over het celebrityactivisme van sterren als Bob Geldof, Bono, Angelina Jolie of George Clooney. Enerzijds werken ze mee aan de professionalisering van goede doelen en liefdadigheid, anderzijds scheppen ze ook voor zichzelf een welkom imago van sociale en politieke betrokkenheid. Ook het hoofdstuk over het maakbare zelf legt interessante verbanden. We zijn allemaal op zoek naar een aantrekkelijke identiteit, en in toenemende mate vindt die identiteitsopbouw plaats buiten de ouderlijke macht en in interactie met de globale cultuur die door de media wordt binnengebracht. Een perfect lichaam ligt bijvoorbeeld voor ieder binnen handbereik, en dus is het eigenlijk een soort zwakte of overtreding om je lichaam niet slank en scherp te houden.
De interessantste link echter is die tussen celebrity en spiritualiteit. De toegenomen zoektocht naar onszelf, en de permanente opdracht om onszelf zowel uiterlijk als innerlijk te vervolmaken, maakt dat traditionele religies steeds meer moeten wijken voor individuele zingeving. Ook hier vormen celebrities een zeer zichtbare voorhoede: denk aan Tom Cruise en scientology, Madonna en de joodse kabbalah, en de al langer bestaande voorliefde van Hollywoodsterren voor het boeddhisme. God krijgt daarmee ‘een plaatsje naast de psychotherapeut, de yogaleraar, de diëtist en de persoonlijke trainer’. Maar die spiritualiteit kan ook een goedkope flirt zijn, zoals in het geval van Paris Hilton, die in 2007 de gevangenis verliet met een Bijbel in de hand en zei dat God haar weer op het rechte pad zou leiden.
Wie runt de celebritysupermarkt, vragen de auteurs zich tenslotte af. De sterren zelf, het publiek of de media? Hoewel de sterren niet langer een ‘machteloze elite’ zijn, en de macht van het publiek om sterren te ‘maken en kraken’ groter is dan ooit, denken de auteurs toch dat de media in deze driehoek de spilfunctie vervullen. Zij zijn de ultieme sluiswachters in het communicatieproces rond celebrities: zij bewaken de poort van wie wel en niet binnen mag. Het zijn de media die de rekken van de supermarkt vullen; het publiek mag dan kiezen wat ze wel en niet willen kopen. Maar dat betekent niet dat consumenten passieve slachtoffers zijn: ‘We doorzien het systeem, maar we blijven te gecharmeerd om er echt tegenin te gaan.’
Over Dick Pels
Socioloog en filosoof Dick Pels is essayist voor onder andere NRC Handelsblad, de Volkskrant, De Groene Amsterdammer en Hollands Diep. Hij is (hoofd)docent maatschappijtheorie en sociale filosofie aan de universiteiten van Amsterdam en Groningen. Daarnaast is hij een van de oprichters van de progressieve denktank Waterland.
