De regels en de rek - 'Zo ga ik ook van regels houden'

Alweer zo'n tien jaar terug muntte politicoloog Margo Trappenburg het begrip ‘risico-regelreflex'. Dit is de Pavlov-reactie van politici, bestuurders en managers om na een incident, of soms al bij het publiek worden van een risico, reflexmatig met meer regels te komen. Die regels moeten herhaling van het incident onmogelijk maken, of het vermeende risico in de kiem smoren: de illusie van volledige maakbaarheid. Zo is bijvoorbeeld de ‘Leidraad stranding levende grote walvisachtigen' ontstaan, na het aanspoelen van een levende bultrug op het strand van Texel in 2012. Cabaretier Pieter Derks heeft dit in een onvergetelijke sketch opgevoerd als het Walvisprotocol. Hilarisch en tegelijkertijd geldverslindend. Hoogleraar Thijs Homan verwoordt in zijn boek In control? deze beheerskramp als ‘de zich steeds verder uitdijende lavastroom aan control, beheersing, [...] protocollen en regels.'

Kortom, het is broodnodig om het fenomeen ‘regels' eens uiterst kritisch tegen het licht te houden. Hierbij is het de kunst om niet in gemeenplaatsen te vervallen als ‘schaf die regels toch af'. Boukje Keijzer beheerst deze kunst in haar boek De regels en de rek: Balanceren tussen ruimte en houvast in organisaties. Haar uitgangspunt beschrijft ze als de regel-ruimteparadox. Dit is de situatie waarin ruimte ontstaat, juist doordát er begrenzingen zijn: ‘Heldere kaders bieden rust en duidelijkheid, als context waarbinnen de creativiteit maximaal kan floreren'. Waarbij de auteur er niet voor terugdeinst om die kaders waar nodig bewust en legitiem op te rekken, als daarmee de uiteindelijke bedoeling ervan is gediend. Denk hierbij aan het realiseren van effectiviteit, efficiency of allerlei andersoortige waarden.  

Tussen een inleidend en uitleidend hoofdstuk bevat het boek negen thematische hoofdstukken. Die verklaren bijvoorbeeld de belemmeringen van regeldruk en daarmee de noodzaak voor rek, de grote verschillen tussen allerlei soorten regels en de vaak vermeende relatie tussen regels en recht. Dit laatste voor het juridisch verantwoord oprekken van regels, nogal belangrijk in het huidige compliance-tijdperk. Verhelderend zijn ook de hoofdstukken over redenen om te regelen en zeven strategieën om juist regelruimte te creëren, door te rekken. Elk hoofdstuk biedt vele praktijkvoorbeelden en eindigt met een opdracht, om iets te gaan DOEN met de regels en de rek. 

Wat mij erg aanspreekt is dat Boukje Keijzer nadrukkelijk aangeeft wat jij en wij allemaal zélf aan het ervaren van regeldruk kunnen doen. Bijvoorbeeld door overbekende reacties als ‘dat leidt tot ongelijkheid', ‘dat risico kunnen we niet nemen' of ‘dat gaat ten koste van de kwaliteit' eens serieus te roosteren. Wat blijft er dan van over? Zelf merk ik in de praktijk van vele risico-regels dat managers en professionals nogal eens geneigd zijn in de slachtofferrol te duiken. Dit vanuit de hardnekkige aanname dat zij zelf niets aan de regelrealiteit kunnen doen. Diezelfde praktijk kan ons ook leren dat veel regels helemaal niet te bestaan, die zitten dan op de een of andere manier vastgeroest in ons hoofd. Zo stelt Erik Gerritsen, tot voor kort secretaris-generaal van het ministerie van VWS in het boek dat ‘we leven in een geestelijke gevangenis van aannames. [..] Vaak kan men de regel waar men zich op baseert nergens vinden'. Ook blijken mensen vaak niet te weten dat bepaalde regels allang zijn afgeschaft. Dit is dus een eerste stap: je afvragen of de vermeende regel überhaupt wel bestaat. Om vervolgens het lef te hebben om vanuit de bedoeling van de regel zo nodig de rek ervan op te zoeken. Zo ga ik ook van regels houden.