Je zou het goed nieuws kunnen noemen dat de Werdegang van Polare in Nederland zo hartstochtelijk gevolgd werd door de media en door het grote publiek. Kennelijk is onze samenleving nog niet zodanig ontleesd dat het mensen niet meer kan schelen als voorheen illustere boekhandels als Donner, Broese en Scheltema langzaam maar zeker in een moeras wegzinken. Maar treurig blijft het natuurlijk wel, het verhaal dat Hanneke Chin-A-Fo en Toef Jaeger optekenden in ‘Het boekenparadijs. De opkomst en ondergang van de grootste boekhandelsketen in Nederland’.
Het boek is een uitgebreide en geactualiseerde bundeling van artikelen die al eerder in NRC verschenen. De auteurs hebben gesproken met zo’n beetje alle betrokkenen bij dit drama en inzage gekregen in heel veel belangrijke documenten. Hun verslag is mede daardoor, zeker voor niet-ingewijden in de boekenbranche, misschien wat al te wijdlopig geworden, ondanks hun vlotte schrijfstijl en ondanks het feit dat achterin een ultrakort who-is-who is opgenomen met de ruim 40 hoofdrolspelers in het boek. Wie er nu uiteindelijk schuld heeft aan het debacle houden de auteurs wijselijk in het midden. Een aantal vertrouwelijke documenten mochten ze niet inzien, en betrokkenen gaven uiteraard soms verschillende interpretaties van sommige cruciale bijeenkomsten en gesprekken. Maar wat overduidelijk blijkt uit het boek is dat de problemen in belangrijke mate veroorzaakt werden door een cultuurclash: de snelle, sterk financieel gedreven aanpak van ‘redder in de nood’ ProCures, de investeringsmaatschappij die de failliete boedel van Selexyz (met geleend geld!) opkocht en samenvoegde met de zieltogende winkels van De Slegte, botste opzichtig met de meer bedaagde, vanouds op collectieve afspraken berustende modus operandi van de boekenbranche. ProCures-eigenaar Paul Dumas en zijn rechterhand Maurits Regenboog hebben zich duidelijk verkeken op de gewoontes en gebruiken in boekenland, en op de manier waarop een belangrijke speler als CB (voorheen het Centraal Boekhuis) functioneert. Het is ook bijzonder dat CB, veruit de grootste boekengroothandel van ons land, in gelijke mate eigendom is van de verenigde uitgeverijen en van de verenigde boekhandels, die het bedrijf in 1871 oprichtten om de inkoop van boeken efficiënter te kunnen laten verlopen. Nog steeds is CB in de wereld een unieke organisatie, en zijn boekenvakkers in het buitenland jaloers op het feit dat in ons land elke boekhandel zo’n beetje elk gewenst boek binnen een dag in huis kan hebben. Maar in de ogen van Dumas c.s. was CB een monopolist, die zijn machtspositie misbruikte en waarvan de aandeelhouders bovendien voor een groot deel uit concurrenten bestonden. CB-directeur Hans Willem Cortenraad heeft ontegenzeggelijk een beslissende rol gespeeld in het drama Polare. Maar onbegrijpelijk is het niet dat hij en de grote uitgevers op een gegeven moment de stekker uit Polare hebben getrokken; het was gewoon niet meer verantwoord om het bedrijf nogmaals het voordeel van de twijfel te gunnen nadat het voor de zoveelste keer in gebreke was gebleven. Enerzijds moest de branche als geheel door deze beslissing, amper twee jaar na het faillissement van Selexyz, nogmaals een verlies nemen van ettelijke miljoenen – en dat terwijl de boekenmarkt er toch al niet florissant voor stond. Anderzijds ontstond er nieuwe energie: verreweg de meeste van de prestigieuze boekhandels die bijna waren bezweken onder de ellende van Selexyz en Polare, zijn sinds een paar maanden in handen van enthousiaste nieuwe eigenaren, die vaak mede dankzij succesvolle crowdfunding-acties een droom konden realiseren. De vraag blijft natuurlijk wel of dat nieuwe elan voldoende is om het tij van teruglopende omzetten en (jawel) ontlezing te keren. Welke lessen vallen er uit deze case study te leren? Ten eerste: min maal min is niet plus, in elk geval niet in de echte wereld. Het samenvoegen van een slecht lopend en een failliet bedrijf kan haast geen hoogvlieger opleveren, zeker niet in een moeilijke omgeving als de boekenmarkt. Ten tweede blijkt andermaal het belang van culturele factoren. Als Dumas en de zijnen zich iets meer hadden verdiept in de eigenaardigheden van de boekenbranche was hun (en vele anderen) een hoop leed bespaard gebleven. Ten derde: de onschatbare waarde van goede communicatie. Rampzalige media-optredens van diverse Polare-voormannen hebben de ondergang van het bedrijf zeker bespoedigd. En tot slot: hoogmoed komt voor de val. De volgens sommigen ‘verfrissende’, maar ook arrogante aanpak van ProCures is exemplarisch voor een manier van zakendoen die lef, ambitie en een grote bek boven bedachtzaamheid en kennis van zaken stelt. Misschien werkt zo’n aanpak soms, maar hier is hij jammerlijk mislukt. We moeten afwachten of de terugkeer naar de kleine schaal en de ambachtelijkheid van lokale klassiekers als Van Piere, Kooyker en Gianotten zijn vruchten afwerpt, ook (juist?) in een tijd waarin de boekhandel als geheel het moeilijk heeft. Ondergetekende hoopt het in elk geval van harte.