Kavelruil

Lijst van afkortingen XVII
INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING 1
1. Grond is emotie/van ruilen komt huilen 1
2. Over noodzaak, dwang en vrije wil 3
3. Het ‘waarom’, ofwel: de gronden van dit proefschrift 7
4. Intermezzo: kavelruil in en buiten het notariaat 10
5. De probleemstelling 13
6. Flurbereinigung: Duitse degelijkheid 17
7. Ruilverkaveling in der minne: Vlaamse gemoedelijkheid 18
8. Europa: wie betaalt, bepaalt? 20
9. Grensoverschrijdende kavelruil: ‘out of the (lig)box’ 20
10. Ik ga op reis en neem mee… 22
GRENSPOST 1: DE CIVIELRECHTELIJKE GRENZEN 25
Hoofdstuk I Historie van de kavelruil 27
A. In den beginne… 27
B. Een sprong in de tijd… 28
1. De vroege middeleeuwen (ca. 500 – ca. 1150) 28
2. De late middeleeuwen (ca. 1150 – ca. 1550) 34
3. De Nieuwe Tijd (ca. 1550 – ca. 1850) 39
4. Sterke industrialisatie (ca. 1850 – ca. 1880) 43
C. Agrarische crisis (1878-1895) en Markenwet 1886 44
1. Crisis in de landbouw 44
2. Markenwet 1886 45
3. Behoefte aan ‘landinrichting’ 47
4. Rapport omtrent ruilverkaveling 50
5. Reactie overheid en actie Heidemij 52
6. Hoofdafdeling Ruilverkaveling 53
VII
D. Ruilverkavelingswet 1924 53
1. Wetsontwerp 53
2. De eerste ruilverkavelingswet 54
3. Over commissies, dwang en de geboorte van een nieuwe wet 56
E. Ruilverkavelingswet 1938 58
1. Doel, vereenvoudiging, subsidies en aanpassing 58
2. Novum: ruilverkavelen op vrijwillige basis 60
3. Tweede Wereldoorlog en wederopbouw 63
4. Naar een derde ruilverkavelingswet 65
F. Ruilverkavelingswet 1954 65
1. Inhoud en doel 65
2. Sociale aspecten van de ruilverkaveling en onderzoek 67
3. Vergeet de vrijwillige variant niet! 68
4. Ruilverkaveling zit ‘in de lift’ 70
5. Behoefte aan en de weg naar een nieuwe wet 71
6. 1971: Habemus kavelruil! 74
7. Ruilverkaveling bij overeenkomst versus kavelruil: what’s in a name? 77
G. Landinrichtingswet 1985 78
1. Vooraf 78
2. Invoering van de wet 78
3. De Landinrichtingswet: terminologie en doelstelling 80
4. De Landinrichtingswet: indeling en karakter van de wet 83
5. Ruilverkaveling bij overeenkomst: algemeen 84
6. Ruilverkaveling bij overeenkomst: nadere bespreking 86
a. Definitie 86
b. ‘Toetredersregeling’ en ‘drie-in-drie-uit-regel’ 87
c. Inschrijving in de openbare registers en zakelijke werking 90
d. Mede-ondertekening 90
e. De aktepassering 90
f. Onbevoegdheid 91
g. Bijzondere bedingen/Regeling Kavelruil 91
h. Subsidie 93
i. Instructie Kavelruil 94
j. Oneigenlijk gebruik, ‘oprekken’ en jurisprudentie 97
H. Tot besluit 106
Hoofdstuk II De huidige regeling van de kavelruil 109
A. De weg naar de WILG 109
1. Voorgeschiedenis 109
a. Over functieverandering, nota’s en rapporten 109
b. Varkenspest en reconstructie 114
c. Nota Ruimte en Agenda Vitaal Platteland 120
2. Parlementaire behandeling WILG 123
a. Algemeen 123
VIII
b. Samenvatting parlementaire behandeling 124
c. Parlementaire behandeling van de kavelruil 129
3. Decentralisatie, positie DLG en ‘ILG-gelden’ 133
a. Decentralisatie: de provincies op de voorgrond 133
b. CLC, CBL, DBL, DLG… 134
c. ‘Het spel en de knikkers’: ILG-budget, geldend tot 1 januari 2014 135
4. WILG: karakterisering, doelen en landinrichtingsinstrumentarium 142
a. Karakterisering 142
b. Doel(en) 145
c. Landinrichtingsinstrumentarium 146
5. Overgangsrecht bestaande projecten/reflexwerking? 150
B. WILG, art. 85 – 88: de civielrechtelijke eisen aan een kavelruil 152
1. Definitie 153
a. Eigenaar 155
b. Samenvoegen 156
c. Massa 156
d. Verkavelen 157
e. Verdelen 157
f. Onroerende zaken 157
g. Kavel 158
2. ‘Toetredersregeling’ en ‘drie-in-twee-uit-regel’ 159
a. Wettekst 159
b. Toetredersregeling: toetreden tot toetreder en/of ruiler? 160
c. Drie-in-twee-uit! 161
d. Toch nog onduidelijkheid? 163
3. Onroerende zaken 164
4. Inschrijving in openbare registers en zakelijke werking 166
a. Inschrijving in de openbare registers 166
b. Zakelijke werking 168
c. Het Kadaster en kavelruil 169
5. Mede-ondertekening 170
6. De akte als ‘notariële finale’ 171
7. Onbevoegdheid 173
8. Bijzondere bedingen/RILG 176
9. Bedrijfsverplaatsing: einde oneigenlijk gebruik? 177
10. Artikel 88 179
C. Civielrechtelijke ‘dwarsverbanden’ vanuit de kavelruil 180
1. Algemeen 180
2. Positionering van de kavelruil binnen het algemene
verbintenissenrecht 182
a. Eigen ‘rechtssfeer’ 182
b. Binnen de grenzen van het algemene verbintenissenrecht? 183
c. Tot slot: de overeenkomst in de schijnwerpers 188
3. ‘Ruil’ in civielrechtelijke zin 192
a. Algemeen 192
IX
b. ´Ruil´ in historisch perspectief 193
c. Verschillen tussen koop en (kavel)ruil? 194
d. Definitie en verschijningsvormen 196
e. Toepassing in de praktijk en bijzonderheden 198
f. Conclusie: via koop en ruil naar kavelruil 199
4. Kavelruil (en herverkaveling) als ‘verdeling’ in civielrechtelijke zin? 201
a. Algemeen 201
b. Begrip ‘verdeling’ en vormvoorschriften 204
c. Rechtskarakter van de (contractuele) verdeling 207
d. Gemeenschap 210
e. Kavels/kavelingen/soultes 213
f. Inbreng 215
g. Verdeling, vrijwilligheid en dwang 216
h. ‘Houden onder dezelfde titel’ versus titelzuivering 218
i. De ‘som der delen’ 220
j. Conclusie 220
5. Titelzuivering in civilibus/zaaksvervanging? 222
a. Algemeen: ‘rien ne va plus’ 222
b. Titelzuivering nader beschouwd 223
c. Gevolgen van titelzuivering/zaaksvervanging 224
d. Titelzuivering/zaaksvervanging en kavelruil 228
6. Civielrechtelijke (notariële) aansprakelijkheid bij kavelruil 230
a. Algemeen 230
b. De ‘Kampense kavelruilen’: een overzicht in vier bedrijven 230
c. De nuance: onduidelijke regelgeving 237
d. De boodschap 238
7. Civielrechtelijke integratie? 239
8. Tot slot: kavelruil in het BW? 243
D. RILG 248
E. BILG 250
1. Inleiding 250
a. Kavelruil is een vorm van landinrichting 251
b. Beperkt gerechtigden kunnen bij kavelruil worden betrokken 251
c. Samenvoegen, massa, verkavelen, verdelen en onroerende zaken 252
d. ‘Objectieve verbeteringseis’ niet van toepassing 252
e. De wetsartikelen die op kavelruil van toepassing verklaard kunnen
worden 252
f. De inschrijving van de kavelruilovereenkomst 252
g. Overige genoemde aspecten 253
2. De ‘zwarte lijst’ 253
a. Algemeen 253
b. De tekst van artikel 31a BILG 255
c. Categorie 1: kavels binnen bebouwde kom 255
d. Categorie 2: woningbouw 257
X
e. Categorie 3: ontgronding 259
f. Categorie 4: beperkte rechten 261
3. Geen overgangsrecht 261
F. Subsidiëring 262
1. Algemeen, nut en noodzaak 262
2. (Nogmaals) decentralisatie: mid-term review 265
3. Diversiteit subsidieregelingen, de bomen en het bos… 267
4. We zijn weer terug bij af: toch weer objectieve verbetering? 271
5. Geen subsidie bij provinciegrensoverschrijding! 274
6. De ‘brief van Bleker’ en andere recente ontwikkelingen op
subsidiegebied 275
7. Tot slot: ontkoppeling 279
G. De kameleon van de landinrichting: kavelruil ‘in disguise’ 280
1. Algemeen 281
2. Stedelijke herverkaveling of stedelijke kavelruil? 282
a. Algemeen 282
b. Rapporten en pilots 283
c. Stedelijke herverkaveling in stappen 284
d. Naar een wettelijke regeling 285
e. Oude wijn in nieuwe zakken 286
f. Novum: stedelijke kavelruil? 286
3. Planmatige kavelruil/ondersteunde kavelruil/kavelruil-plus 288
4. ‘Effectief verkavelen’ 291
5. Administratieve ruilverkaveling 293
6. Uitgebreide kavelruil 294
H. Overige aspecten van de kavelruil 295
1. Rechtsbescherming en kavelruil 296
2. Kavelruil en Ecologische Hoofdstructuur (EHS) 298
a. Algemeen 298
b. Stand van zaken aangekochte grond 1990-2011 299
c. Actualiteiten 299
d. De rol van kavelruil 300
3. Kavelruil en herverkaveling 301
a. Algemeen 301
b. Keuze tussen de beide instrumenten 303
c. Tot slot: herverkaveling zonder inrichting 304
I. Tot besluit 306
Hoofdstuk III Verhouding kavelruil met andere deelgebieden 307
A. Algemeen 307
B. Verhouding met ruimtelijke ordening 308
1. Algemeen/historie 308
2. Landinrichting en ruimtelijke ordening nader beschouwd 314
a. Van onderschikking naar bovenschikking/volledige integratie 314
XI
b. Bestemming, (land)inrichting, beheer 318
c. Behoefte aan coördinatie/directe doorwerking 320
d. De WILG en ruimtelijke ordening 321
3. Kavelruil en ruimtelijke ordening nader beschouwd 324
C. Verhouding met sociologie 328
1. Sociologie, inleiding en definitie 328
2. Rechtssociologie 329
3. (Rechts)sociologie en landinrichting 330
4. (Rechts)sociologie en kavelruil 336
D. Verhouding met geografie 338
1. Algemeen/’kavel’-ruil 338
2. Geografie en landinrichting/kavelruil 339
E. Verhouding met notariaat 342
1. Algemeen/de notaris op klompen 342
2. Administrateur, controleur, executeur: de rol van de notaris nader
geduid 343
3. Notariële verantwoordelijkheid, aansprakelijkheid en verantwoorde
notariële dienstverlening 347
F. Tot besluit 351
GRENSPOST 2: DE FISCALE GRENZEN/OVERDRACHTSBELASTING 353
Hoofdstuk I Fiscale historie 355
A. Inleiding 355
B. Ontwikkelingen na 1598 en frimairewet 357
C. Registratie- en Zegelwet 365
D. WBR 367
Hoofdstuk II Huidige stand van zaken in fiscalibus 371
A. Algemeen 371
1. Waarom overdrachtsbelasting? 371
2. Belang, noodzaak en ratio vrijstelling 372
B. Artikel 15, lid 1, onderdeel l, WBR 378
1. Algemeen 378
2. Historie 380
3. Overige aspecten van de vrijstelling 384
a. Algemeen 384
b. Titelzuivering in fiscalibus 385
c. Fiscale zaaksvervanging 391
d. Conversie in fiscalibus? 396
C. Verhouding civiel-(subsidie)-fiscaal: op zoek naar de (fiscale) grenzen 397
1. Algemeen 397
2. Tot 12 november 2004: goedkeuring DLG = vrijstelling 398
XII
3. Vanaf 12 november 2004 tot 8 september 2006: goedkeuring
DLG = indicatief 402
a. Vragen 1 en 2: verkrijgingen vooruitlopend op ruilverkaveling/
kavelruil 402
b. Vraag 3: ‘indicatief’ 403
c. Vraag 4: (ondergrond van) opstallen bij kavelruil 406
d. Vraag 5: benodigde gegevens 409
e. Epiloog 410
4. Vanaf 8 september 2006 – 21 juni 2013: civielrechtelijk in
orde = fiscaal in orde 411
a. Fiscaal volgt civiel 411
b. Objectieve verbetering: de Hoge Raad spreekt… 413
c. Drie-in-twee-uit in fiscalibus 416
d. Onroerende zaak 419
e. Nadere afspraken met de Belastingdienst 421
5. Vanaf 21 juni 2013 – heden: (objectieve) verbetering? 422
6. Fraus legis als ultimum remedium 424
7. Overige aspecten 427
a. Nogmaals: het belang van de vrijstelling 427
b. ‘Tegen beter weten in’ 428
c. De notaris en de fiscale kwalificatie van de kavelruil 429
d. Opheffing onverdeeldheid via kavelruil 430
D. Conclusie 430
Hoofdstuk III Vergelijking met andere (agro-)fiscale vrijstellingen in de
overdrachtsbelasting 433
A. Algemeen 433
1. Inleiding 433
2. Onderdeel t (oud) 436
3. Onderdeel v (oud) 438
4. Onderdeel w (oud) 440
5. Wijzigingen per 1 januari 2007 440
B. ‘BBL en Staatsbosbeheer’: art. 15, lid 1, onderdelen m en u, WBR 441
1. Algemeen 441
2. BBL 441
3. Staatsbosbeheer 443
C. De ‘cultuurgrondvrijstelling’: art. 15, lid 1, onderdeel q, WBR 444
1. Enkele historische kaders 444
a. Algemeen 444
b. Landerijen 446
c. Oppervlakte- en bezitseis 447
d. Naburigheid 451
e. Verbetering van de landbouwstructuur 455
f. Samentelling van verkrijgingen 463
XIII
2. ‘Werken aan winst’ en verdere ontwikkelingen 463
3. Volgtermijn 467
4. Bedrijfsmatige exploitatie ten behoeve van de landbouw 472
5. Tot slot: ‘l en q: wat nu?’ 482
a. Algemeen/samenloop 482
b. Landerij/cultuurgrond 484
c. Verbetering landbouwstructuur 485
d. Volgtermijn 486
e. Tot slot: terug naar Van Rossum 488
D. De ‘natuurgrondvrijstelling’: art. 15, lid 1, onderdeel s, WBR 489
E. Vergelijking met overige vrijstellingen 494
1. Verdeling tussen samenwoners: art. 15, lid 1, onderdeel g, WBR 494
2. De ‘oude’ vrijstelling voor ruiling: art. 15, lid 1, onderdeel s (oud),
WBR 497
F. Conclusie 503
GRENSPOST 3: DE LANDSGRENZEN 507
Hoofdstuk I Grenzübergangsstelle 3A: Deutschland
(Nordrhein-Westfalen) 509
A. ‘Einführung’ 509
B. Historisch kader 512
C. Huidige regeling in civilibus 524
1. Overdracht, koop en ruil in het BGB 524
2. Flurbereinigungsgesetz 529
3. Freiwilliger Landtausch/Nutzungstausch 535
a. Inleiding en (korte) historie 535
b. Doel 537
c. Voorwaarden en procedure 539
d. Financieel 542
e. Freiwilliger Nutzungstausch 544
D. Huidige regeling in fiscalibus 545
1. Grunderwerbsteuer algemeen 545
2. Grunderwerbsteuer en Flurbereinigung/freiwilliger Landtausch 546
3. Bijvangst: Einkommenssteuer en Flurbereinigung/freiwilliger
Landtausch 549
E. Rechtsvergelijking (Duitsland) 550
1. Overeenkomsten met de Nederlandse regeling 551
2. Verschillen met de Nederlandse regeling 552
3. Tot slot: waar is de notaris? 555
F. ‘Schluss’ 555
XIV
Hoofdstuk II Grenspost 3B: België (Vlaanderen) 557
A. Inleiding 557
B. Historiek 561
1. 1830 tot 1949: over versnippering en de behoefte aan landinrichting 562
2. 1949: van vrijwillige ruilverkaveling naar ruilverkaveling in der
minne 564
3. 1956 en 1970: ruilverkaveling uit kracht van de wet 567
C. Huidige regeling in civilibus 571
1. Eigendomsoverdracht, koop en ruil volgens het BBW 571
2. Het Belgische ‘keuzemenu’: twee vormen van ruilverkaveling in der
minne 574
3. Vrijwillige ruilverkaveling 576
4. Ruilverkaveling bij overeenkomst 579
5. Gemeenschappelijke bepalingen 581
6. Bijvangst: notariële aansprakelijkheid en zaaksvervanging in België 583
D. Huidige regeling in fiscalibus 587
1. Fiscale historie 587
2. Fiscale faciliteiten voor ruiling 589
3. Fiscale faciliteiten voor ruilverkaveling (in der minne) 591
4. Tot slot: fiscale zaaksvervanging in België? 592
E. Rechtsvergelijking (België) 593
1. Overeenkomsten met de Nederlandse regeling 593
2. Verschillen met de Nederlandse regeling 596
F. Tot besluit 599
Hoofdstuk III Grenspost 3C: Europa 603
A. Inleiding 603
1. ‘In Europa’ 603
2. Schets van het Europese integratieproces 604
3. Hoofdlijnen van de Europese Unie 606
4. Europees recht 607
B. Wettelijke basis/de Europese dimensie van landinrichting en kavelruil 609
1. GLB 609
2. ELFPO, LEADER/CLLD, Interreg & CROBECO 615
a. ELFPO 615
b. LEADER/CLLD 616
c. Interreg 617
d. CROBECO 619
3. De Europese invloed op landinrichtingswetgeving en -jurisprudentie 620
C. Conclusie 624
D. Tot besluit 624
XV
Hoofdstuk IV Grenspost 3D: grensoverschrijdende kavelruil, reële
kans of utopie? 627
A. Grensoverschrijding: is het wenselijk? 627
B. Grensoverschrijding: is het mogelijk? 630
1. Algemeen 630
2. That’s one small step for a man… 635
C. Hoe nu verder? 636
D. Conclusie 638
E. Eindpunt 640
EINDPUNT 641
Samenvatting/slotbeschouwing 643
A. Terugblik op de gemaakte reis 643
B. Civielrechtelijke knelpunten/aanpassingen 644
C. Fiscale knelpunten/aanpassingen 646
D. Knelpunten/aanpassingen binnen het subsidietraject 648
E. Wetgever/politiek/notariaat 649
F. Duitsland, België en Europa 651
G. Grensoverschrijdende kavelruil 653
H. We zijn weer thuis! 654
Proeve van een wettekst: Kavelruil in het BW 657
Lijst van geraadpleegde en al dan niet aangehaalde literatuur 665
Jurisprudentieregister 701
Wetteksten 709
Ruilschema’s 719
Trefwoordenregister 721
Summary 725
Zusammenfassung 735
Curriculum vitae 747