Drie rechters en één norm

AFKORTINGENLIJST XXIII

1 INLEIDING 1
1.1 Inleiding 1
1.2 Een eerste inleiding op de staatssteunregels en de rol van de nationale rechter 2
1.3 Handhaving van het staatssteunrecht via de nationale rechter: nationale procedures voor een Europese norm 4
1.4 Onderzoeksvraag en toelichting daarop 6
1.5 Een nader perspectief: interne en externe coherentie 9
1.6 Inbedding in bredere wetenschappelijke discussies 11
1.7 Onderzoeksmethoden 18
1.8 Afbakening 20
1.9 Definities 23
1.10 Verdere opbouw van dit boek 26

2 STAATSSTEUNRECHT EN DE NATIONALE RECHTER UIT EUROPEES PERSPECTIEF 29
2.1 Inleiding en opzet 29
2.2 Het staatssteunrecht in vogelvlucht 31
2.3 ‘Staatssteun’ 32
2.4 Procedurele en materiële vereisten bij staatssteun 50
2.5 De rol van de Europese Commissie bij de handhaving van het staatssteunrecht 56
2.6 De rol van de nationale rechter bij de handhaving van het staatssteunrecht 71
2.7 Samenvattend en vooruitblikkend 106

3 NEDERLANDSE STAATSSTEUNRECHTSPRAAK IN VOGELVLUCHT 111
3.1 Inleiding 111
3.2 Onderverdeling per rechter en rechtsmachtverdeling 114
3.3 Staatssteungeschillen voor de burgerlijke rechter in vogelvlucht 117
3.4 Staatssteungeschillen voor de bestuursrechter in vogelvlucht 122
3.5 Staatssteungeschillen voor de belastingrechter in vogelvlucht 127
3.6 Samenvattend en vooruitblikkend 137

4 WAT DOET U HIER? BELANG, PROCESBELANG EN RELATIVITEIT 145
4.1 Inleiding 145
4.2 Belang voor de Nederlandse rechter: het systeem 150
4.3 Europeesrechtelijke grenzen aan een nationaal ‘belang-vereiste’ 158
4.4 Toepassing van belangvereisten door de Nederlandse belastingrechter 166
4.5 Toepassing van belangvereisten door de Nederlandse bestuursrechter 173
4.6 Toepassing van belangvereisten door de Nederlandse burgerlijke rechter 198
4.7 Slotbeschouwing 213

5 INHOUDELIJKE BEOORDELING: KWALIFICATIE VAN STAATSSTEUN 223
5.1 Inleiding 223
5.2 Een kort overzicht: soorten geschillen waarin staatssteun moet worden gekwalificeerd 230
5.3 Procedurele inkadering van kwalificatievraagstukken naar Nederlands recht 234
5.4 Europese eisen aan het Nederlands recht bij kwalificatievraagstukken 248
5.5 Kwalificatie van staatssteun in de Nederlandse jurisprudentie 263
5.6 Mogelijke verklaringen voor een laag slagingspercentage 302
5.7 Slotbeschouwing 309

6 BLIK NAAR BUITEN: DE VERHOUDING TOT DE EUROPESE COMMISSIE 317
6.1 Inleiding 317
6.2 Europese inkadering van de rolverdeling tussen de Commissie en de nationale rechter 323
6.3 De rolverdeling tussen de Commissie en de nationale rechter uit Nederlandsrechtelijk perspectief 340
6.4 Hoe formuleert de Nederlandse rechter zijn rol ten opzichte van die van de Commissie? 342
6.5 De rol van de Nederlandse rechter wanneer de formele onderzoeksprocedure nog niet is ingeleid 345
6.6 De rol van de Nederlandse rechter wanneer de formele onderzoeksprocedure is ingeleid 356
6.7 De rol van de Nederlandse rechter wanneer de Commissie een definitief besluit heeft genomen 360
6.8 Bijzondere gevallen: situaties van bestaande steun 380
6.9 Vragen aan de Europese Commissie 387
6.10 Slotbeschouwing 396

7 GEVOLGEN VAN SCHENDINGEN VAN HET STAATSSTEUNRECHT 401
7.1 Inleiding 401
7.2 Gevolgen van onrechtmatige staatssteun: het Unie- en Nederlandsrechtelijke kader 406
7.3 Uitspraken van de bestuurs- en belastingrechter over de gevolgen van staatssteun 424
7.4 Uitspraken van de burgerlijke rechter over de gevolgen van staatssteun 458
7.5 Terugkomende verhaallijnen en slotbeschouwingen 499

8 REACTIE VAN DE WETGEVER 507
8.1 Inleiding 507
8.2 De eerste aanvliegroute: aansluiten bij de bestaande rechtsverhouding 510
8.3 De tweede aanvliegroute: een apart regime voor staatssteungeschillen 534
8.4 De derde aanvliegroute: een staatssteunautoriteit 545
8.5 Afsluitende opmerkingen 547

9 CONCLUSIE 551
9.1 Inleiding 551
9.2 Het raamwerk voor de rol van de rechter in staatssteunzaken: een Europese norm en een nationale gereedschapskist 552
9.3 Samengevat: de belangrijkste lijnen uit de jurisprudentie per rechtsgebied 554
9.4 Problemen waarmee de Nederlandse rechter bij de handhaving van de Europese staatssteunregels wordt geconfronteerd 570
9.5 Implicaties van dit onderzoek voor bredere wetenschappelijke discussies 577
9.6 Een blik op de toekomst 586

SUMMARY 589
LITERATUURLIJST 599
JURISPRUDENTIE 633
LIJST VAN DOCUMENTEN VAN DE INSTELLINGEN VAN DE EUROPESE UNIE 653
OVERIGE DOCUMENTEN 659
TREFWOORDENREGISTER 663

BIJLAGEN:
I – Bestudeerde uitspraken per categorie 671
II – Instanties met wie interviews zijn gevoerd en experts 689
III – Wet terugvordering staatssteun, consultatieversie juni 2016 691

CURRICULUM VITAE 697