Consensus en conflict

1 Inleiding 9
1.1 Belang en actualiteit van het onderwerp 9
1.2 Een paradox in de geschiedenis van het Nederlandse waterbeheer 10
1.3 Het belang van participatie in waterbeheer 14
1.4 Vraagstelling 17
1.5 Opzet van het boek 21

2 De oprichting van regionale waterschappen 23
2.1 Inleiding 23
2.2 Bodemdaling en waterbeheersingstechnieken 24
2.3 Wat is een waterschap? 27
2.4 Het debat over de oprichting van waterschappen 33
2.5 Sleutelfiguren: Willem van Brederode (Alblasserwaard) en abt Eylardus (Aduarderzijlvest) 38
2.6 Het ontstaan van polycentrisch waterbestuur en de positie van de stad 43
2.7 Conclusie 48

3 Representatieve bestuurscolleges 50
3.1 Inleiding 50
3.2 Zes heemraden uit Holland en vier uit Utrecht 52
3.3 Stedelijke zetels 55
3.3.1 Entree van stedelingen in het adellijke bestuurscollege van Rijnland 59
3.4 Hoe werden bestuurders geselecteerd? 60
3.4.1 Verandering van selectiemechanisme 62
3.4.2 Een erfelijke zetel in de Ring van Putten 65
3.5 De zetel van Harderwijk in het polderbestuur van Arkemheen 66
3.6 Een kist met vier sloten 71
3.7 Conclusie 74

4 Van onderhoud in natura naar gemeenmaking 76
4.1 Inleiding 76
4.2 Het beginsel van proportionaliteit 77
4.2.1 Vrijstellingen 81
4.3 Onderhoudsplichtigen en rijdende rechters 83
4.4 Stapsgewijze gemeenmaking van de waterwerken 86
4.5 Gemeenmaking en plattelandssamenleving 90
4.5.1 Vlaanderen, Holland en Friesland 91
4.6 Besluitvorming rond gemeenmaking 97
4.7 Conclusie 101

5 Lokaal waterbeheer: de participatiesamenleving 103
5.1 Inleiding 103
5.2 Wateringen in de Vlaamse kustvlakte 104
5.3 Hollandse ambachten en polders 107
5.4 Dorpen in het Gelderse rivierengebied 113
5.5 Participatie van vrouwen 118
5.6 Stemmen in de polder 123
5.7 Conclusie 130

6 Bestuur en vertegenwoordiging in regionale waterschappen 131
6.1 Inleiding 131
6.2 Middeleeuwse bestuurders 131
6.3 Bestuur en grondbezitters op zoek naar consensus 134
6.3.1 Het Hollands-Utrechtse veengebied 136
6.3.2 De Vlaamse kustvlakte 139
6.4 Raadpleging van vertegenwoordigers in het Noorderkwartier 141
6.5 Vroegmoderne bestuurders 146
6.6 De opkomst van grootgrondbezitters 150
6.6.1 Invloed op de VOC? 155
6.7 Grootgrondbezitters en dramatisch landverlies in de Rijn-MaasScheldedelta 156
6.8 Van open naar besloten vergaderingen 159
6.9 Conclusie 164

7 Landaanwinningsprojecten: omgaan met belangen van derden 166
Door Piet van Cruyningen
7.1 Inleiding 166
7.2 Ontwikkeling van het bedijkingsoctrooi in de late middeleeuwen 167
7.3 Droogmakerijen in Noord-Holland aan het begin van de Gouden Eeuw 170
7.4 Bedijkingen in de Generaliteitslanden 175
7.5 Humphrey Bradley en de droogmaking van Franse moerassen 176
7.6 Cornelis Vermuyden en de Engelse Fens 178
7.7 Conclusie 183

8 Rekenschap. Uitbouw van de financiële verantwoording 185
8.1 Inleiding 185
8.2 De rechten van grondbezitters ten aanzien van de financiën 185
8.3 Het afhoren van de rekening 187
8.3.1 Eten en drinken op de rekendag 193
8.4 De enkele boekhouding: een dubbel probleem 197
8.5 Vertrouwenscrises aan het einde van de Gouden Eeuw 200
8.5.1 Gerrit Jans Brouwer, bewaarder van de polder Mastenbroek 202
8.5.2 Bernard Swaardecroon, rentmeester van Schieland 204
8.6 Financiële autonomie van de waterschappen 207
8.7 Conclusie 211

9 Samenwerken in dijkbeheer 213
9.1 Inleiding 213
9.2 Een buitengewoon dynamische kust 214
9.3 Een compromis in Bunschoten 218
9.4 Een bredere basis voor dijkonderhoud in de middeleeuwen 222
9.4.1 Opschaling in Friesland met Georg Schenk van Toutenburg en Caspar de Robles 225
9.5 Het institutionele onvermogen van de Republiek en het water 229
9.6 Grenzen aan schaalvergroting in het dijkbeheer 234
9.6.1 Een komedie in Holland: aan tafel met Rijnland, Delfland en Schieland 234
9.6.2 Een tragikomedie in Zeeland: de calamiteuze polders 237
9.6.3 Een tragedie in Groningen: de Kerstvloed van 1717 240
9.7 Conclusie 247

10 Slotbeschouwing 249
10.1 Participatie en representatie: de belangrijkste patronen 250
10.2 Zelfbestuur en democratie 252
10.3 Rekenschap aan grondbezitters 255
10.4 Bovenregionale afstemming: falende belanghebbenden en top-down oplossingen 257
10.5 Consensus en conflict 260

Lijst van afkortingen 262
Archieven 263
Literatuur 264
Lijst van kaarten 280
Lijst van figuren 281
Verantwoording van afbeeldingen 282
Register 285
Dankwoord 293
Over de auteur 294