Het is deze paradox die centraal staat het boek ‘Onzekerheid. Over leven in de risicomaatschappij’ van de Belgische socioloog Dirk Geldof. Hij schreef eerder boeken over onthaasting en consumptiedrang, en presenteert in dit boek een samenvattend en helder overzicht van de kansen en gevaren van de ‘risicomaatschappij’. Die schept een reeks nieuwe onzekerheden, die evenzovele uitdagingen inhouden, maar die ook ontregelend en verlammend kunnen werken. Het leren omgaan met die onzekerheden is één van de belangrijkste vaardigheden van de 21e eeuw. Maar net zoals de risico’s zelf ongelijk zijn verdeeld, hebben mensen verschillende mogelijkheden en vermogens om met die risico’s om te gaan.
Geldof baseert zich sterk op de theorie over de ‘risicomaatschappij’ van de Duits-Engelse socioloog Ulrich Beck. Anders dan door ‘noodlottige’ rampen of catastrofes (aardbevingen, grote branden of epidemieën) wordt de risicomaatschappij geconfronteerd met de onverwachte gevolgen van door mensen zelf gecreëerde gevaren, vooral degene die voortvloeien uit de toepassing van wetenschappelijke en technologische kennis, zoals klimaatopwarming of genetische manipulatie. Kenmerkend voor die nieuwe risico’s is dat zij zich doorgaans onttrekken aan ons directe waarnemingsvermogen, en dus altijd ‘woordvoerders’ nodig hebben: wetenschappelijke experts, die het bovendien vaak onderling niet eens kunnen worden over de ernst ervan. De macht om risico’s te definiëren wordt daarmee een cruciaal onderdeel van de sociale strijd om de verdeling ervan. De ‘feiten’ zijn niet langer neutraal of doorslaggevend, zodat de waarheidsaanspraken van de wetenschap zelf onzeker worden.
Geldof onderscheidt vijf risicodomeinen: de ecologische crisis, de economische globalisering (vooral die van financiële markten), processen van individualisering, de nieuwe tijdsdruk en migratieprocessen. Binnen al deze risicoclusters is sprake van verdelingsproblemen. Onze ecologisch voetafdruk is over het algemeen te groot, maar het aandeel van het rijke Westen is vele malen groter dan dat van de arme landen. De risico’s van de flexibilisering van de arbeid (inkomensverlies, werkloosheid) zijn eveneens ongelijk gespreid: denk aan de snelle ‘verkleuring’ van de armoede. Ook de individualiseringsrisico’s komen bij sommigen harder aan dan bij anderen. Niet iedereen is in staat om goed om te gaan met de nieuwe kwetsbaarheid van relaties (bv. echtscheidingen, eenzaamheid) en de groeiende diversificatie van leefvormen. Dat de migratierisico’s ongelijk zijn verdeeld tussen nieuwe en oude Nederlanders én tussen verschillende groepen daarbinnen, voelen we aan den lijve en lezen we elke dag in de krant.
Ook de tijdrisico’s zijn in een steeds versnellende samenleving niet voor iedereen dezelfde. Werklozen hebben teveel tijd, workaholics te weinig. In de ‘drukke leeftijd’ tussen 25 en 50 jaar hebben veel mensen moeite om carrière en gezinsleven te combineren: in die tijdsarme gezinnen dromen mensen van méér tijd voor elkaar, de kinderen en zichzelf. Nooit eerder was de individuele arbeidstijd zo kort, maar nog nooit was de tijdsdruk zo groot, ook al omdat moderne tweeverdieners samen ruimschoots de 48-urige werkweek van de naoorlogse mannelijke kostwinner overtreffen. Die tijdsdruk verergert de onzekerheid: doen we het wel goed? Hoe lang kunnen we dit tempo aan? Hebben we niet de verkeerde keuzes gemaakt?
We moeten daarom op zoek gaan naar nieuw evenwichten tussen vrijheid en onzekerheid. Volgens Geldof is een nieuwe beweging nodig om risico’s te socialiseren, omdat juist de huidige tendens naar privatisering van risico’s (de nadruk op ‘eigen verantwoordelijkheid’, de afbouw van de sociale zekerheid) de onzekerheid van mensen onnodig vergroot. De individualisering zou er niet alleen moeten zijn voor de sterken, terwijl de risico’s ervan worden afgewenteld op de zwakken. Nieuwe vormen van risicospreiding en collectieve verzekering (zoals ‘tijdverzekeringen’) zijn nodig om ‘prijs van de keuzevrijheid’ gelijker te verdelen.
Dat houdt ook in dat mensen gelijkere kansen moeten krijgen om positief met deze nieuwe risico’s om te gaan. Volgens Geldof vereist dat ook dat we opnieuw leren omgaan met kennis en wetenschap, of liever: met de grenzen ervan, met ambivalentie, met de onvermijdelijkheid van het niet-weten. Zijn sympathieke boek maakt duidelijk dat we de sociale zekerheid opnieuw moeten uitvinden, juist om meer mensen in staat te stellen deze nieuwe onzekerheden als uitdagingen en niet als bedreigingen te zien.
Over Dick Pels
Socioloog en filosoof Dick Pels is essayist voor onder andere NRC Handelsblad, de Volkskrant, De Groene Amsterdammer en Hollands Diep. Hij is (hoofd)docent maatschappijtheorie en sociale filosofie aan de universiteiten van Amsterdam en Groningen. Daarnaast is hij een van de oprichters van de progressieve denktank Waterland.
