Postkapitalisme - Een gids voor de toekomst

Dat stelt Paul Mason, schrijver van het boek ‘Postkapitalisme – Een gids voor de toekomst’. Mason is economieredacteur van het Britse Channel4News. Zijn vorige boeken gingen over onderwerpen als ‘Global Revolutions’ en ‘The End of the Age of Greed’. Zijn nieuwe boek over ‘PostCapitalism’ past prima in dit rijtje.

De centrale boodschap van het boek is dat het door het neoliberalisme gedicteerde kapitalistische systeem failliet is. Het kapitalisme heeft de wereld de afgelopen tweehonderd jaar veel gebracht, maar inmiddels overtreffen de nadelen van dit systeem ruimschoots de voordelen. De wereld heeft te maken met ernstige financiële, economische, ecologische, sociale en morele crisissen. De rijken worden alsmaar rijker en de armen worden armer. De opwarming van de aarde brengt grote klimaatveranderingen en problemen met zich mee. De wereld lijkt één grote brandhaard, miljoenen mensen zijn op de vlucht en in steeds meer werelddelen gaan mensen in groten getale de straat op omdat ze het niet meer pikken. Het bijdrukken van biljoenen euro’s (‘fiat money’) helpt alleen maar tijdelijk en maken de (schuld)problemen van Westerse landen alleen maar groter. Verder hebben we te maken met verregaande informatisering, digitalisering en democratisering van producten, diensten en productie- en leveringsketens waardoor het traditionele marktdenken steeds minder opgaat. Wat is nog de rol van ‘arbeid’, ‘productiviteit’ en ‘prijs’ als we op steeds grotere schaal banen wegautomatiseren, zelf energie, voedsel en 3D-spullen produceren en deze (veelal gedigitaliseerde) producten en diensten onderling delen, lenen en gratis verstrekken?

Kortom, een duurzame toekomst is op de huidige manier niet mogelijk, aldus de auteur. We hebben een nieuw postkapitalistisch systeem nodig waarvan Mason in zijn boek de contouren grofmazig schetst. Daarbij ziet hij het kapitalisme als het hele systeem, inclusief alle sociale, economische, demografische, culturele en ideologische aspecten, dat nodig is om een ontwikkelde samenleving te laten functioneren via markten en particulier eigendom. De weg naar het postkapitalisme loopt in het 400 pagina’s dikke boek langs drie delen.

In het eerste deel beschrijft de auteur waarom het neoliberalisme kapot is. We zitten met zijn allen in een ‘race to the bottom’ met grote nadelige gevolgen voor werknemers, het milieu en de maatschappij. De auteur beschrijft uitgebreid waarom we niet zozeer aan het einde zitten van een ‘gewone’ conjunctuurcyclus (zoals eens in de zoveel jaren), maar dat het hele kapitalistische systeem aan het einde van zijn cyclus zit en op instorten staat. Om zijn verhaal te onderbouwen kijkt de auteur niet alleen naar de actuele situatie, maar gaat hij uitgebreid te rade bij een breed scala aan vroegere wetenschappers en denkers zoals Marx, Schumpeter, Kondratieff, Bogdanov, Smith en Keynes. Dit eerste deel gaat uitgebreid in op de socialistische, kapitalistische en economische overtuigingen en theorieën van deze denkers in relatie tot het nut en de noodzaak van een nieuw systeem.

In het tweede deel worden de contouren van het postkapitalistische systeem geschetst. Dit nieuwe systeem is mogelijk dankzij drie belangrijke ontwikkelingen. Als eerste de informatietechnologie die de rol van arbeid verandert en de scheidslijnen tussen werken en vrije tijd en werken en beloning losser maakt. Als tweede het ontstaan van ‘informatiegoederen’ waardoor de prijsbepaling van producten en diensten door de markt ondermijnd wordt. En als derde de opkomst van de coöperatieve productie, ook wel deeleconomie of collaborative economy genoemd. Fundamenten van de economische analyse zoals grond, arbeid en kapitaal worden vervangen door mensen, ideeën en dingen en het bekende schaarsteprincipe (prijs) wordt vervangen door het beginsel van de overvloed (gratis). Zie hier in een notendop waarom het kapitalistische marktsysteem niet meer werkt, aldus de auteur. Want zo schrijft de auteur: ‘Een economie gebaseerd op informatie, met haar natuurlijke neiging om te zorgen voor producten die niets kosten en voor zwakke eigendomsrechten, kán geen kapitalistisch systeem zijn’. In dit tweede deel passeren opnieuw veel bekende denkers de revue zoals Drucker, Romer, Benckler, Kelly en Rifkin. De auteur gaat uitgebreid in op de arbeidswaardetheorie van Marx als één van de onderliggers voor het nieuwe postkapitalisme. Verder beschrijft de auteur onder de noemer ‘onruststokers’ nogal diepgaand de verschillende tijdsperioden tussen 1771 en 2014 en de rol van de fabriek, de arbeider en het kapitaal in die verschillende tijdsperiodes. Een nogal ‘taai stuk’ dat het verloop beschrijft van het ontstaan van het kapitalistische marktsysteem tot de dag van vandaag.

Het derde deel van het boek gaat over de transitie naar het postkapitalisme. Aan de hand van eerdere gebeurtenissen (feodalisme en kapitalisme, Lenin, Stalin, Marx, Occupy) laat de auteur zien dat iedere overgang naar een nieuw systeem zijn eigen dynamiek kent. De transitie moet wel snel gebeuren want ‘er is een rationele reden voor paniek’, zo schrijft de auteur. Want ga maar na: door de opwarming van de aarde staat ons een wereldwijde klimaatramp te wachten, de financiële crisis gaat tot een pensioenramp leiden die grote delen van de bevolking treft, de wereld heeft te maken met een demografische tijdbom waardoor straks tegenover één werkende één gepensioneerde staat en waardoor er in 2050 meer mensen in ontwikkelingslanden leven dan er nu op aarde zijn. De helft van die hele bevolkingsaanwas die tot 2050 wordt verwacht, vindt maar plaats in acht landen waarvan zich zes landen in Afrika, ten zuiden van de Sahara bevinden (Nigeria, Tanzania, Congo, Ethiopië, Oeganda, Niger). Om werk te vinden zullen deze mensen naar de grote steden trekken of elders in de wereld hun geluk gaan zoeken. Het kapitalistische systeem maakt de problemen alleen maar erger, want we hebben te maken met ‘een mondiale elite die alles ontkent’ en met een Europese Unie die op instorten staat, zo constateert de auteur spijtig.

Paul Manson is geen waarzegger, ook hij weet niet precies hoe het postkapitalisme er uit moet zien. Wel schetst hij aan het einde van het boek vijf principes van de transitie. Het eerste principe is dat we de beperkingen van de menselijke wilskracht moeten begrijpen als we geconfronteerd worden met een complex en breekbaar systeem. Het tweede principe gaat over ecologische duurzaamheid. Het derde principe is dat de transitie niet alleen gaat over de economie, het zal een menselijke transitie moeten zijn. Het vierde principe moet zijn: pak het probleem vanuit alle invalshoeken aan, iets dat mogelijk is door de opkomst van netwerken in de samenleving. Het vijfde principe ten slotte bestaat uit het maximaliseren van de macht van informatie. Op basis van deze principes benoemt de auteur vervolgens vijf belangrijke topdoelstellingen voor het postkapitalistische project waarbij het terugdringen van de CO2-uitstoot en de stabiliteit van het financiële systeem met stip op 1 en 2 staan.   

De auteur waagt ook nog een poging om de hoofdlijnen van het transitieplan, voor de realisatie van het postkapitalisme, te geven. Een plan dat van de auteur ‘onmiddellijk aan flarden mag worden gescheurd door de ‘wijsheid van de boze menigte’’. De hoofdlijnen van het transitieplan zijn:  

-          Maak eerst een model en ga daarna tot handelen over.

-          De Wiki-staat.

-          Breid het coöperatieve werk uit.

-          Beteugel of socialiseer monopolies.

-          Laat de krachten van de markt verdwijnen.

-          Socialiseer het financiële systeem.

-          Geef iedereen een basisinkomen.

-          Gebruik het ontketende netwerk.

Het postkapitalisme zoals de auteur dat schetst, lijkt in het kort neer te komen op een ‘socialistische netwerkmaatschappij en economie’ waarbij de overheid een sturende rol heeft voor zover het om cruciale zaken gaat als klimaat, energie, financiële systeem, werk en inkomens(on)gelijkheid. Het boek leest als een aanklacht tegen het neoliberale kapitalistische systeem zoals we dat nu kennen. Met uitgebreide sociaal-economische analyses en beschouwingen, dus daar moet je van houden. Duidelijk is in ieder geval wel dat de oude oplossingen die we kennen, niet werken voor de nieuwe en grote uitdagingen die we in de wereld hebben. Of dat het postkapitalisme wordt zoals Mason het in Postkapitalisme beschrijft zal de tijd leren. Albert Einstein wist al langer dat het roer om moest want, zoals hij zei: ‘We cannot solve our problems with the same thinking we used when we created them.’