Van risico-inventarisatie naar cultuurverandering

De zogenoemde risico-inventarisatie & -evaluatie (RI&E) is sinds 1 januari 1994 verplicht voor alle bedrijven met personeel. Doel is in kaart te brengen of arbeidsomstandigheden gezondheidsrisico's met zich meebrengen. Vervolgens moet de werkgever in een plan van aanpak aangeven binnen welke termijn het bedrijf concrete risicobeheersmaatregelen gaat nemen, en wat deze maatregelen opleveren. Geeft dit aanleiding voor een heus studieboek met zo'n 350 pagina's? 'Van risico-inventarisatie naar cultuurverandering: De menselijke factor' is vooral geschreven voor veiligheidskundigen en risicoprofessionals, die werken binnen het thema arbeidsomstandigheden. Beide auteurs verbreden die doelgroep tot professionals die zich ook met sociale en financiële risico's bezighouden. Dit is een mooie stap, omdat het vakgebied risicomanagement anno 2013 nog veel te verkokerd is. Variaties op het thema arbeidsomstandigheden die regelmatig de revue passeren zijn strategisch, financieel en project risicomanagement, en niet te vergeten organisatiebreed Enterprise Risk Management (ERM). Feit is echter dat al deze types op dezelfde generieke stappen zijn gebaseerd, vaak met iets andere benamingen. Het boek biedt dus een enorme kans om de wettelijke verankerde RI&E te laten aansluiten op andere typen risicomanagement die binnen organisaties worden toegepast. Bijvoorbeeld om met efficiëntiewinst geld te besparen en risicomanagement effectiever te maken. Hier liggen volop mogelijkheden door de risicobeheersing integraal, in onderlinge samenhang, aan te pakken. De menselijke factor en het fenomeen organisatiecultuur ('zo doen we dat hier nu eenmaal ….') maken een onomkeerbare opmars door risicomanagementland. Dus goed om daar veel aandacht aan te besteden. Hiervoor hanteren ze vier opeenvolgende stappen van inspectie, via RI&E en management systemen naar uiteindelijk cultuurverandering. Na de introductie is het boek ingedeeld in drie delen die gewijd zijn aan de RI&E, managementsystemen en cultuurverandering. Elk hoofdstuk start met een vaak prikkelende column. Tot zover de structuur van het boek. Nu naar de inhoud: wat biedt het en in hoeverre is het onderscheidend? Hierbij valt op dat de gepresenteerde modellen en concepten voor de mens en organisatiecultuur wel wat belegen en algemeen van aard zijn. Denk hierbij aan de behoeftenpiramide van Maslow (jaren '50) en het 7S-model voor organisatiecultuur (begin jaren '80), beide vorige eeuw. Daarentegen worden specifieke risicogerelateerde cultuuraspecten als groupthink (tunnelvisie zonder gedulde tegenspraak) en het risky shift effect (de groep beoordeeld risico's anders dan de afzonderlijke individuen) niet behandeld. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het in 2011 verschenen 'Risk happens! Managing risk and avoiding failure in business projects' van Mike Clayton. Ook fundamentele begrippen als individuele risicoperceptie en mispercepties komen er bekaaid van af. Dit is de factor mens in optima forma en bijvoorbeeld zeer helder beschreven door Wim Bloemers en Elies Hagedoorn in Management, organisatie en gedrag (van beide boeken staan recensies op managementboek.nl). Soortgelijke kritiek geldt ook voor de hoofdstukken over managementsystemen. Droge kost en vrij algemeen van aard, waarmee niet helder wordt waarom daar zoveel tekst aan wordt besteedt. En hét managementsysteem voor risicomanagement van de laatste jaren, de ISO-31000 Richtlijn voor risicomanagement, komt er bekaaid vanaf. Terwijl de 11 principes van deze richtlijn perfect aansluiten op aandacht voor de menselijke factor en organisatiecultuur. Het eerste deel van het boek over de risico-inventarisatie & -evaluatie (RI&E) vind ik dan ook het sterkste van het boek. Hier lijken de auteurs zich op bekend terrein te bevinden. Een prachtige stelling bijvoorbeeld: bij risicomanagement gaat het uiteindelijk om het accepteren van de overgebleven onzekerheden. Met als uitgangspunt dat in de meeste gevallen, ook bij veiligheids- en gezondheidsrisico's, de onzekerheden niet tot nul zijn te reduceren. Het gaat dus over omgaan met risico's, in plaats van alle risico's proberen uit te bannen, wat niet zelden tot schijnzekerheid leidt. Waardevol is ten slotte ook het laatste hoofdstuk, over het begeleiden van veranderingen. In tegenstelling tot de factor mens en de organisatiecultuur is dit is wel specifiek geschreven in relatie tot risicomanagement. Het geeft heldere rollen voor de risicomanagementadviseur, inclusief een aantal persoonlijke kwaliteiten voor de begeleider zelf. Dit is een originele invulling van het bekende INK-model voor kwaliteitsmanagement. Samenvattend, Van risico-inventarisatie naar cultuurverandering is een boek waarover nogal wat te zeggen valt (wat ook blijkt uit de lengte van deze recensie). Enerzijds is er het nodige op aan te merken. Anderzijds lijkt het een nuttig studieboek voor de doelgroep van ARBO-gerelateerde veiligheidskundigen en risicoprofessionals, met name tijdens de opleiding of aan het begin van de loopbaan. Het maakt daarbij onomwonden helder dat de mens een risicofactor van belang is, en dat voor effectief risicomanagement vroeg of laat de organisatiecultuur aan de beurt is. Dit laatste kan niet vaak genoeg worden gezegd!