Basisboek cybercriminaliteit

Inhoudsopgave

1 Inleiding 15
Wytske van der Wagen, Jan-Jaap Oerlemans & Marleen Weulen Kranenbarg
1.1 Cybercriminaliteit als nieuw terrein voor de criminologie 15
1.2 Wat is cybercriminaliteit? 16
1.2.1 Terminologie 16
1.2.2 Definiëring 16
1.2.3 Classificering 17
1.3 Doelstelling van het boek 19
1.4 Opbouw van het boek 21

2 Cybercriminaliteit in criminologisch perspectief 23
Wytske van der Wagen, Marleen Weulen Kranenbarg & Jan- Jaap Oerlemans
2.1 Inleiding 23
2.2 Cybercriminaliteit in historisch perspectief 23
2.2.1 De periode van 1970-1990 24
2.2.2 De periode van 1990-2000 27
2.2.3 De periode van 2000-2010 28
2.2.4 De periode van 2010-2020 30
2.2.5 De periode van 2020 – anno nu 31
2.3 Cybercriminaliteit in theoretisch perspectief: de ‘oude wijn, nieuwe zakken’-discussie 36
2.3.1 Het wegvallen van barrières van tijd en ruimte 37
2.3.2 Automatisering en amplificatie 38
2.3.3 Innovatie en transformatie 39
2.3.4 Sociale en commerciële interconnectiviteit 40
2.3.5 Anonimiteit en plasticiteit van de identiteit 41
2.3.6 Virtualisering en hybridisering 42
2.4 Cybercriminaliteit in methodologisch perspectief 43
2.4.1 Personen – directe bevraging 43
2.4.2 Personen – observatie 49
2.4.3 Documenten en registratiedata 55
2.4.4 Algemene trends en ontwikkelingen in cybercriminologisch onderzoek 62
2.5 Tot besluit 64
2.6 Discussievragen 65
2.7 Kernbegrippen 66

3 Verschijningsvormen van cybercriminaliteit in enge zin 69
Jan-Jaap Oerlemans, Wytske van der Wagen & Marleen Weulen Kranenbarg
3.1 Inleiding 69
3.2 Strafbaarstelling van cybercriminaliteit in enge zin 70
3.3 Hacken (computervredebreuk) 71
3.3.1 Strafbaarstelling 74
3.3.2 Ethisch hacken 77
3.4 Malware 79
3.4.1 Info-stealers 80
3.4.2 Ransomware 82
3.4.3 Banking malware 84
3.4.4 Strafbaarstelling 86
3.5 Botnet 88
3.5.1 Strafbaarstelling 91
3.6 Ddos-aanval 92
3.6.1 Strafbaarstelling 94
3.7 De rol van social engineering bij cybercriminaliteit 95
3.8 Toekomstige ontwikkelingen 98
3.8.1 Meer invloed van statelijke actoren 99
3.8.2 Het Internet der Dingen 100
3.9 Tot besluit 101
3.10 Discussievragen 102
3.11 Kernbegrippen 102

4 Verschijningsvormen van gedigitaliseerde criminaliteit 105
Jan-Jaap Oerlemans, Anne de Hingh & Wytske van der Wagen
4.1 Inleiding 105
4.2 De verschillende lagen van het internet: het clear, deep en dark web 105
4.3 Online handelsplaatsen 108
4.3.1 Handelsplaatsen op het clear web 109
4.3.2 Handelsplaatsen op het dark web 111
4.3.3 Handelsplaatsen op communicatie-apps 114
4.3.4 Strafbaarstelling 116
4.4 Witwassen met virtuele valuta 118
4.4.1 Regulering 121
4.4.2 Strafbaarstelling 122
4.5 Internetoplichting 125
4.5.1 Strafbaarstelling 128
4.6 Online zedendelicten 129
4.6.1 Beeldmateriaal van seksueel misbruik van minderjarigen 130
4.6.2 Sexting 135
4.6.3 Misbruik van seksueel beeldmateriaal 136
4.6.4 Sextortion 140
4.6.5 Online grooming en sexchatten 143
4.7 Online uitingsdelicten 146
4.7.1 Uitingsdelicten en de vrijheid van meningsuiting 147
4.7.2 Strafbaarstelling van uitingen 149
4.7.3 Het verwijderen van strafbaar materiaal 157
4.8 Toekomstige ontwikkelingen 159
4.8.1 AI en gedigitaliseerde criminaliteit 160
4.8.2 Criminaliteit in virtual reality- en mixed reality werelden 160
4.9 Tot besluit 161
4.10 Discussievragen 162
4.11 Kernbegrippen 162

5 Daderschap van cybercriminaliteit 165
Marleen Weulen Kranenbarg & Wytske van der Wagen
5.1 Inleiding 165
5.2 Omvang en ontwikkeling daderschap 166
5.2.1 Omvang daderschap cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit in Nederland 167
5.2.2 Verplaatsing van daderschap naar de online wereld 169
5.3 Dadertypologieën van cybercriminaliteit 170
5.4 Achtergrondkenmerken van daders van cybercriminaliteit 174
5.4.1 Sociaal-demografische kenmerken 175
5.4.2 Opleiding, werk en vrijetijdsbesteding 179
5.4.3 Sociaal netwerk (offline en online) 183
5.4.4 Psychologische kenmerken en persoonlijkheid 184
5.5 Motieven 188
5.6 Contextuele factoren die een rol spelen bij delictgedrag 191
5.6.1 Gezinscontext 192
5.6.2 Schoolcontext 193
5.6.3 Sociale context (offline en online) 198
5.6.4 Juridische context 200
5.6.5 Digitale context 201
5.7 Tot besluit 203
5.8 Discussievragen 204
5.9 Kernbegrippen 204

6 Cybercriminele samenwerkingsverbanden 207
Robby Roks, Rutger Leukfeldt & Thomas Holt
6.1 Inleiding 207
6.2 Is cybercriminaliteit georganiseerde criminaliteit? 208
6.2.1 De structuur en organisatie van cybercriminele netwerken 210
6.2.2 Geweld en controle door cybercriminele samenwerkingsverbanden? 214
6.3 De inbedding van cybercriminele samenwerking 216
6.3.1 De digitale inbedding van cybercriminaliteit: digitale ontmoetingsplaatsen 217
6.3.2 De lokale inbedding van cybercriminele samenwerking 220
6.4 De hybridisering van (cyber)criminele samenwerking(sverbanden) 222
6.5 Tot besluit 226
6.6 Discussievragen 228
6.7 Kernbegrippen 228

7 Slachtofferschap van cybercriminaliteit 229
Susanne van ’t Hoff-de Goede & Rutger Leukfeldt
7.1 Inleiding 229
7.2 Prevalentie van slachtofferschap 230
7.2.1 Burgers 230
7.2.2 Bedrijven 233
7.3 Risicofactoren voor slachtofferschap 235
7.3.1 Burgers 235
7.3.2 Bedrijven 241
7.4 Gevolgen van slachtofferschap 244
7.4.1 Burgers 244
7.4.2 Bedrijven 247
7.5 Angst voor slachtofferschap 248
7.6 Tot besluit 250
7.7 Discussievragen 252
7.8 Kernbegrippen 253

8 Criminologische theorieën en cybercriminaliteit 255
Marleen Weulen Kranenbarg & Wytske van der Wagen
8.1 Inleiding 255
8.2 Klassieke criminologische theorieën en hun verklaringskracht in cyberspace 256
8.2.1 Gelegenheid en de routineactiviteitentheorie 256
8.2.2 De socialecontroletheorie 261
8.2.3 De socialeleertheorie 263
8.2.4 Neutralisatietechnieken 267
8.2.5 De strain-theorie 268
8.2.6 De labelling-theorie 270
8.3 Cybercriminologische concepten en benaderingen 272
8.3.1 Online disinhibition 272
8.3.2 Digital drift 277
8.3.3 De affordance-theorie 278
8.3.4 Cyborg crime en de actor-netwerktheorie 280
8.4 Tot besluit 283
8.5 Discussievragen 284
8.6 Kernbegrippen 285

9 Cybercriminaliteit en opsporing 287
Jan-Jaap Oerlemans & Mojdeh Kobari
9.1 Inleiding 287
9.2 Het opsporingsonderzoek en de normering van opsporingsmethoden 289
9.2.1 De organisatie van opsporing naar cybercriminaliteit in Nederland 289
9.2.2 De politie 289
9.2.3 Openbaar Ministerie 290
9.2.4 Rechterlijke macht 291
9.2.5 Het strafvorderlijk legaliteitsbeginsel en de IRTaffaire 292
9.2.6 Stelsel van normering van bijzondere opsporingsbevoegdheden 293
9.3 Het IP-adres als digitaal spoor 296
9.3.1 Het opsporingsproces bij een IP-adres als spoor 297
9.3.2 Het vorderen van gegevens 299
9.3.3 Digitaal bewijs en onderzoek op gegevensdragers 301
9.3.4 Regels voor de inbeslagname en onderzoek op gegevensdragers 304
9.3.5 De netwerkzoeking 307
9.4 Opsporingsmethoden en de uitdaging van anonimiteit 309
9.4.1 Anonimiseringstechnieken 309
9.4.2 Publiek toegankelijke bronnen 311
9.4.3 Undercoverbevoegdheden 313
9.5 Opsporingsmethoden en de uitdaging van versleuteling 323
9.5.1 Versleuteling in opslag 325
9.5.2 Versleuteling in transport 327
9.5.3 De hackbevoegdheid 328
9.6 Jurisdictie en grensoverschrijdende digitale opsporing 331
9.6.1 Wetgevende jurisdictie 332
9.6.2 Handhavingsjurisdictie en rechtshulp 332
9.6.3 Unilaterale digitale opsporing 336
9.7 Verstoring en de brede bestrijding van cybercriminaliteit 339
9.8 Tot besluit 341
9.9 Discussievragen 342
9.10 Kernbegrippen 342

10 Interventies voor cyberdaders 345
Elina van ’t Zand, Sifra Matthijsse, Tamar Fischer & Wytske van der Wagen
10.1 Inleiding 345
10.2 Perspectieven op interventies 346
10.2.1 Drie benaderingen 346
10.2.2 Toepasbaarheid van de benaderingen op cyberdaders 347
10.3 De rationelekeuzebenadering 349
10.3.1 Afschrikking en situationele criminaliteitspreventie 349
10.3.2 Reactieve interventies die aansluiten bij de rationelekeuzebenadering 351
10.3.3 Preventieve interventies die aansluiten bij de rationelekeuzebenadering 353
10.4 De Risk-Needs-Responsivity-benadering 358
10.4.1 RNR en aangrijpingspunten voor behandeling 358
10.4.2 Interventies die aansluiten bij de RNRbenadering 360
10.5 De desistance-benadering 367
10.5.1 Perspectief op stoppen 367
10.5.2 Interventies die aansluiten bij de desistancebenadering 369
10.6 Tot besluit 376
10.7 Discussievragen 378
10.8 Kernbegrippen 378

Literatuur 381
Trefwoordenregister 467
Jurisprudentieregister 477
Over de auteurs 483