Het bevorderen van familie en mantelzorg in beleid en regelgeving

VOORWOORD XI
LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN XIII

HOOFDSTUK 1: INTRODUCTIE 1
1.1. Familiezorg 1
1.2. Probleemstelling 3
1.2.1. Obstakels en risico’s bij familiezorg 3
1.2.2. Het bevorderen van familiezorg 5
1.3. Doelen van het onderzoek 5
1.3.1. In kaart brengen van het terra incognita 5
1.3.2. Identificeren van verbeterpunten 6
1.3.3. Verkenning van de rol van het privaatrecht 7
1.4. Hoofd- en deelvragen 7
1.4.1. Deelvraag 1: familiezorg in de praktijk 8
1.4.2. Deelvraag 2: overheidsbeleid 8
1.4.3. Deelvragen 3 en 4: regelgeving 9
1.4.4. Deelvraag 5: normatief aspect 13
1.4.5. Deelvraag 6: verbeterpunten 13
1.5. Onderzoeksmethode 14
1.5.1. Onderzoek naar het overheidsbeleid 14
1.5.2. Onderzoek naar de regelgeving 15
1.5.3. Onderzoek naar de praktijk 16
1.6. Afbakening van het onderzoek 18
1.6.1. Familiezorg nader geconceptualiseerd 18
1.6.2. De rol van mantelzorg 19
1.6.3. De rol van gebruikelijke hulp 20
1.6.4. De rol van professionele zorg 20
1.6.5. De rol van regelingen over tijd en wonen 21
1.7. Opbouw van het proefschrift 23

HOOFDSTUK 2: FAMILIEZORG IN DE PRAKTIJK 25
2.1. Inleiding 25
2.2. Kenmerken van mantel- en familiezorgers en de zorgsituatie 25
2.2.1. Het aantal mantel- en familiezorgers 25
2.2.2. De zorgbehoefte 26
2.2.3. De zorgverlening 27
2.2.4. De omvang van de mantelzorg 27
2.2.5. De leeftijd, culturele achtergrond en opleiding 28
2.2.6. De woonsituatie en reisafstand 30
2.2.7. De arbeidsparticipatie van mantel- en familiezorgers 30
2.2.8. Genderverschillen 31
2.2.9. De motieven om mantelzorg te verlenen 34
2.2.10. Tussenstand: heterogeniteit 34
2.3. De risico’s van familie- en mantelzorg 35
2.3.1. Overbelasting 35
2.3.2. Financiële risico’s 36
2.4. Synthese 41

HOOFDSTUK 3: REFAMILIALISERING EN BELEID OVER HET BEVORDEREN VAN MANTELZORG 43
3.1. Inleiding 43
3.2. Van defamilialisering tot refamilialisering 43
3.2.1. Defamilialisering 43
3.2.2. Kostenbesparing door extramuralisering 44
3.2.3. Kostenbesparing door refamilialisering 45
3.2.4. Privatisering en de verantwoordelijkheid van de particuliere markt 48
3.3. Het zorgstelsel in vogelvlucht en de rol van mantelzorg 49
3.3.1. De Wet langdurige zorg 49
3.3.2. De Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 51
3.4. Het bevorderen van mantelzorg in overheidsbeleid 54
3.5. Flankerend overheidsbeleid 58
3.5.1. Decentralisatie van het sociaal domein 59
3.5.2. De participatiesamenleving 60
3.5.3. Het arbeidsmarkt- en emancipatiebeleid 60
3.6. Synthese 62
3.6.1. Refamilialisering van de zorg 62
3.6.2. Meer overheidsbeleid over het bevorderen van familiezorg 63
3.6.3. Verbeterpunten 64

HOOFDSTUK 4: MANTELZORGONDERSTEUNING 67
4.1. Inleiding 67
4.2. Achtergrond 68
4.2.1. De opkomst van mantelzorgondersteuning 68
4.2.2. De inrichting van publieke mantelzorgondersteuning 69
4.2.3. Het algemeen gebruik van mantelzorgondersteuning 70
4.2.4. De rol van particuliere mantelzorgondersteuning 70
4.3. Overheidsbeleid: ondersteuning en decentralisatie 71
4.3.1. Het subdoel over de ondersteuning van mantelzorgers 71
4.3.2. Het flankerend beleid: decentralisatie 74
4.4. Algemene voorzieningen 77
4.4.1. Juridisch kader 77
4.4.2. Toegangsvoorwaarden 79
4.4.3. Rechtspraak over de algemene voorzieningen 81
4.4.4. Algemene voorzieningen in de praktijk 82
4.4.5. Voorbeelden uit twee gemeenten 84
4.4.6. Tussenconclusie 86
4.5. Respijtzorg 88
4.5.1. Respijtzorg: definitie en enkele kanttekeningen 88
4.5.2. Respijtzorg in de Wmo 2015 90
4.5.3. Respijtzorg in de Wlz 90
4.5.4. Rechtspraak over respijtzorg 91
4.5.5. Respijtzorg in de praktijk 93
4.5.6. Voorbeelden uit twee gemeenten 95
4.5.7. Tussenconclusie 96
4.6. Mantelzorgwaardering 98
4.6.1. Juridisch kader 98
4.6.2. Toegangsvoorwaarden 100
4.6.3. Rechtspraak over de mantelzorgwaardering 100
4.6.4. De mantelzorgwaardering in de praktijk 101
4.6.5. Voorbeelden uit twee gemeenten 103
4.6.6. Tussenconclusie 104
4.7. Synthese 106
4.7.1. Groeiende betrokkenheid van de overheid 107
4.7.2. Versnippering in de uitvoering 108
4.7.3. Meer privatisering van mantelzorgondersteuning 110
4.7.4. Rechtsongelijkheid 112
4.7.5. Rechtsonzekerheid =113
4.7.6. Kennisvacuüm 114
4.7.7. De financiële kant 115
4.7.8. Afronding 116

HOOFDSTUK 5: FINANCIËLE BESCHERMING BIJ MANTELZORG 117
5.1. Inleiding 117
5.2. Achtergrond 117
5.2.1. Argumenten voor financiële bescherming 118
5.2.2. Argumenten tegen financiële bescherming 119
5.3. Overheidsbeleid: de financiële positie van mantelzorgers 121
5.3.1. Overheidsbeleid over financiële bescherming 121
5.3.2. Gezichtspunten uit de rechtsontwikkeling 123
5.3.3. Optelsom 124
5.4. Betaling via het persoonsgebonden budget 126
5.4.1. Inleiding 126
5.4.2. Doelen van het pgb in relatie tot mantelzorg 128
5.4.3. Juridisch kader: toegangsvoorwaarden 134
5.4.4. Juridisch kader: de tarieven 137
5.4.5. Juridisch kader: de zorgovereenkomst 141
5.4.6. Het pgb in de praktijk 148
5.4.7. Tussenconclusie 151
5.5. Mantelzorgforfait 153
5.5.1. Inleiding 153
5.5.2. Doelen van het mantelzorgforfait 155
5.5.3. Juridisch kader 158
5.5.4. Tussenconclusie 162
5.6. Zorgbehoefteregeling 165
5.6.1. Inleiding 165
5.6.2. De zorgbehoefteregeling onder vuur 166
5.6.3. De fundamentele discussie over de gezamenlijke huishouding 167
5.6.4. Juridisch kader 174
5.6.5. Tussenconclusie 177
5.7. Mantelzorg en de kostendelersnorm 179
5.7.1. Inleiding 179
5.7.2. Discussie over de kostendelersnorm 180
5.7.3. Juridisch kader 182
5.7.4. De kostendelersnorm in de praktijk 185
5.7.5 Tussenconclusie 187
5.8. Synthese 189
5.8.1. De terughoudende rol van de overheid en eigen verantwoordelijkheid 189
5.8.2. Uitzonderingen via compromissen voor arbitraire groepen 190
5.8.3. Het pgb als vreemde eend 191
5.8.4. Afbakening, controleerbaarheid en uitvoerbaarheid 192
5.8.5. Afronding 193

HOOFDSTUK 6: FAMILIEZORG IN HET PRIVAATRECHT 195
6.1. Inleiding 195
6.2. De onderhoudsverplichting van kinderen 196
6.2.1. Inleiding 196
6.2.2. Financiële familiezorg 196
6.2.3. Doelen van de onderhoudsverplichting 197
6.2.4. Juridisch kader 199
6.2.5. De (on)wenselijkheid van de onderhoudsverplichting 202
6.2.6. Tussenconclusie 207
6.3. Meerderjarigenbescherming via de cbm-maatregelen 208
6.3.1. Inleiding 208
6.3.2. De rol van familie in het juridisch kader 210
6.3.3. Veronderstellingen bij de verantwoordelijkheid van de familie 215
6.3.4. Een grote rol voor cbm-maatregelen in het kader van familiezorg? 221
6.3.5. Tussenconclusie 222
6.4. Zorgcontracten 222
6.4.1. Inleiding 222
6.4.2. De inhoud van zorgcontracten 224
6.4.3. Wilsbekwaamheid en vertegenwoordiging 225
6.4.4. Grenzen aan de contractsvrijheid 226
6.4.5. Een wettelijke regeling voor zorgcontracten 228
6.4.6. De rol van andere familieleden 230
6.4.7. Zorgcontracten en het bevorderen van familiezorg 231
6.4.8. Tussenconclusie 232
6.5. Levenstestamenten 233
6.5.1. Inleiding 233
6.5.2. Inhoud van levenstestamenten 235
6.5.3. De rol van levenstestamenten voor familiezorg 236
6.5.4. De rol van de familie en de rol van de overheid 239
6.5.5. Tussenconclusie 241
6.6. Korte blik op het erfrecht 242
6.6.1. Inleiding 242
6.6.2. De som ineens 243
6.6.3. Het testament 245
6.6.4. Erfrecht en het bevorderen van familiezorg 246
6.6.5. Tussenconclusie 247
6.7. Synthese 247
6.7.1. De afwezigheid van een privaatrechtelijk zorgperspectief 248
6.7.2. De (toekomstige) rol van het privaatrecht 249
6.7.3. Haken en ogen bij de rol van het privaatrecht 250
6.7.4. De rol van de familie en wie is familie? 251
6.7.5. Afronding 252

HOOFDSTUK 7: EINDCONCLUSIE EN VERBETERPUNTEN 253
7.1. Inleiding 253
7.2. Afbakeningen van het onderzoek 254
7.3. Familiezorg in overheidsbeleid en regelgeving: stand van zaken 255
7.3.1. Een lappendeken 255
7.3.2. Het bevorderen van familiezorg in overheidsbeleid 255
7.3.3. Het bevorderen van familiezorg in regelgeving 257
7.3.4. Wie behoort er tot de familie? 264
7.3.5. De rol van de overheid en de rol van de familie 267
7.4. Verbeterpunten 270
7.4.1. Volledig en fundamenteler overheidsbeleid 270
7.4.2. Scherpe keuzes in beleid en regelgeving 271
7.4.3. Vereenvoudiging waar mogelijk 271
7.4.4. Overwegen van meer financiële bescherming 272
7.4.5. Overwegen van meer kaders voor gemeenten 273
7.4.6. Meer interdisciplinair onderzoek 274
7.5. Afsluiting 274

LITERATUURLIJST 275
JURISPRUDENTIEREGISTER 295
REGISTER VAN PARLEMENTAIRE DOCUMENTEN 297
BIJLAGE I: OVERZICHT INTERVIEWS 301
BIJLAGE II: OVERZICHT SCP-ONDERZOEKEN HOOFDSTUK 2 303