Digitale transformatie van het bouwproces en haar juridische en organisatorische aspecten

1 Inleiding op de digitale transformatie in de bouwsector - de rol van digitale oplossingen in de gefragmenteerde bouw 1
1.1 Aanleiding: fragmentatie in de bouw 1
1.1.1 Knelpunten in het bouwproces 1
1.1.2 Drie vormen van fragmentatie als oorzaak 3
1.1.3 Delen van informatie en kennis 5
1.2 Digitalisering als antwoord op fragmentatie in de bouw 6
1.3 Juridische antwoorden op fragmentatie en digitalisering 7
1.3.1 Contractsvorm 8
1.3.2 Contractsinhoud 9
1.3.3 Juridische aspecten van digitalisering 10
1.4 Focus, onderzoeksvraag en opbouw preadvies 11

2 Digitale ontwikkelingen in de bouw en gevolgen voor de digitale transformatie 15
2.1 Inleiding 15
2.2 Digitalisering, digitale technologieën en digitale transformatie 15
2.3 Digitale trends: waarom voltrekken digitale ontwikkelingen zich zo snel? 18
2.3.1 Exponentiële ontwikkeling 18
2.3.2 Digitalisering 19
2.3.3 (Opnieuw) combineren 19
2.4 Welke digitale ontwikkelingen komen op de bouw af? 19
2.5 BIM 20
2.5.1 BIM en het bouwproces (belangrijke toepassingsgebieden) 20
2.5.2 Veranderingen en uitdagingen door BIM 22
2.6 Augmented reality 22
2.6.1 Augmented reality en het bouwproces (belangrijke toepassingsgebieden) 23
2.6.2 Veranderingen en uitdagingen door augmented reality 24
2.7 Machine learning 25
2.7.1 Machine learning en integratie (belangrijke toepassingsgebieden) 26
2.7.2 Veranderingen en uitdagingen door machine learning 27
2.8 Digital Twins 28
2.8.1 Digital twins en het bouwproces (belangrijke toepassingsgebieden) 29
2.8.2 Veranderingen en uitdagingen door digital twins 31
2.9 Conclusie 32

3 Het eerste juridische aandachtspunt bij werken in een gedigitaliseerd bouwproces - de formulering van de vraag 35
3.1 Het digitaliseringsproces 37
3.2 Het digitale product 37
3.3 Hybride digitale afspraken: proces en product 40
3.4 Formuleren van de data-eisen 40
3.4.1 Digitaal PvE - Technisch of functioneel 41
3.4.2 Technisch specificeren van de digitale eisen 42
3.4.3 Functioneel specificeren van de digitale-eisen 43
3.4.4 Hoe het beste data-eisen te specificeren? 44
3.4.5 Proportionele data-eisen 47
3.5 Deelconclusie 48

4 Kwalificatie van de digitale component van de overeenkomst 49
4.1 Kwalificatie van de overeenkomst tot het ondernemen, faciliteren of coördineren van het digitale bouwproces 50
4.2 Kwalificatie van de overeenkomst tot het leveren van data of informatie 51
4.2.1 Leveren van data gekwalificeerd als aanneming van werk? 52
4.2.2 Leveren van data gekwalificeerd als koop? 53
4.2.3 Leveren van data gekwalificeerd als overeenkomst van opdracht? 54
4.3 Kwalificatie van een overeenkomst met een combinatie van digitale en fysieke werkzaamheden 54
4.3.1 Ontwerp en uitvoering in één hand 55
4.3.2 Digitale werkzaamheden en uitvoering in één hand 56
4.4 Deelconclusie 58

5 Inpassen van de afspraken over digitalisering in het bestaande bouwcontractenrecht 59
5.1 Bestaande afsprakenkaders over digitalisering 59
5.1.1 ILS 60
5.1.2 Protocol en uitvoeringsplan 61
5.1.3 Normen 62
5.2 Een overzichtelijk contractenhuis 63
5.3 Afstemmen en doorleggen 64
5.4 Proactief contracteren 65
5.5 Deelconclusie 67

6 Inhoud van digitaliserings- of data-afspraken 69
6.1 Technische aspecten 70
6.1.1 Het wat en het hoe: de technische basiseisen ten aanzien van data 70
6.1.1.1 Uitwisselen van data en open standaarden 70
6.1.1.2 Structuur en codering van de data 71
6.1.1.3 Uitwerkingsniveau 73
6.1.2 Het wanneer (proces): workflow 73
6.1.2.1 Workflow en data in het uitvoeringsplan en het protocol 74
6.1.2.2 Workflow en data in ISO 19650 74
6.1.2.3 Workflow in de DNR 2011 75
6.1.2.4 Wie is verantwoordelijk voor het opstellen van het workflow-schema 76
6.1.3 Het wanneer (product): data- of informatie-leveringen 77
6.1.4 Data en informatieleveringen in en het Nederlandse bouwcontractenrecht 77
6.2 Communicatie, coördinatie en controle 78
6.2.1 Communicatie vormgeven 79
6.2.2 Coördinatie vormgeven 81
6.2.3 Controle vormgeven 81
6.3 Rollen, taken en vaardigheden 82
6.3.1 Hoe rollen in te vullen 85
6.3.2 Centrale data-coördinator 86
6.4 Samenwerkingsbeginselen 87
6.4.1 DG 2020 Model Bouwteamovereenkomst 88
6.4.2 De Modelcontracten KetenSamenWerking van de Netwerkgroep Contracteren 89
6.4.3 NEC 4 92
6.4.4 Samenwerkingsbeginselen en digitalisering gecombineerd 93
6.5 Prijs 94
6.6 Aansprakelijkheid voor tekortschieten 96
6.6.1 De omvang van de prestatieplicht: resultaats- of inspanningsverplichting? 97
6.6.1.1 Inspannings- of resultaatsverbintenis bij aanneming van werk 98
6.6.1.2 Reikwijdte van de prestatieplicht ten aanzien van de digitalecomponent van de overeenkomst 99
6.6.2 Wie bepaalt, betaalt 101
6.6.3 Wie niet behoedt, bloedt 103
6.6.3.1 Maatstaf van art. 7:754 BW 104
6.6.3.2 Digitalisering en de maatstaf van art. 7:754 BW 104
6.6.3.3 De deskundigheid van de aannemer digitale informatie of data 105
6.6.3.4 De evidentie van de fout en BIM 106
6.6.3.5 Deskundigheid aan de zijde van de opdrachtgever en BIM 107
6.6.3.6 Conclusies waarschuwingsplicht 107
6.7 (Intellectuele) eigendom en rechten op gebruik van modellen en data 108
6.7.1 Intellectuele eigendom op data of modellen 108
6.7.2 Eigendom van data 110
6.7.2.1 Goederenrechtelijke benadering van data en digitale objecten 111
6.7.3 Data en gebruiksrechten 113
6.8 Slot, deelconclusies en vooruitblik 116

7 Digitalisering toegepast in de praktijk 119
7.1 Inleiding 119
7.2 Case 1: bouw van een energiecentrale 120
7.2.1 Achtergrond 120
7.2.2 Toepassing van BIM in Pack A (traditioneel contract) 121
7.2.2.1 Relatie Aannemer-Ingenieursbureau/hoofdaannemer 123
7.2.2.2 Relatie Aannemer-Staalcombinatie 123
7.2.2.3 Relatie Aannemer-Onderaannemer gevel- en dakplaten 124
7.2.3 Juridische aspecten van Pack A 124
7.2.3.1 Relatie aannemer-hoofdaannemer-ingenieursbureau 125
7.2.3.2 Relatie Aannemer - staalcombinatie 128
7.2.3.3 Relatie Aannemer-onderaannemer dak- en gevelelementen 129
7.2.4 Toepassing van BIM in Pack B (design & construct contract) 129
7.2.5 Juridische aspecten van Pack B 132
7.2.5.1 Relatie aannemer- hoofaannemer 132
7.2.5.2 Relatie Aannemer-ingenieursbureau 133
7.2.5.3 Leveren 3D-model en andere modellen 133
7.2.5.4 Leveren berekeningen en analyses 134
7.2.5.5 Overleggen van de uitkomsten 134
7.2.5.6 Eisen aan de te verrichten werkzaamheden 134
7.3 Case 2: Aanbesteding voor de bouw van een stadsbrug (Design, Build & Maintain contract) 137
7.3.1 Achtergrond 137
7.3.2 Toepassing van BIM 139
7.3.3 Juridische aspecten casus 2 143
7.3.3.1 Uitvoeringsplan en ILS 144
7.3.3.2 Centrale coördinator 144
7.3.3.3 Controlemechanisme 145
7.3.3.4 Kosten of honorarium 146
7.4 Analyse veranderingen door BIM en bijbehorende barrières, drijfveren en risico’s 146
7.5 Conclusie 149

8 Digitale transformatie in de bouwsector: juridische en organisatorische uitdagingen en oplossingen 151
8.1 Inleiding 151
8.2 Uitdaging 1: creëren van draagvlak bij partijen voor de invoering van digitale oplossingen 152
8.3 Uitdaging 2: informatiebehoeften in kaart brengen 153
8.4 Uitdaging 3: delen van data en informatie stimuleren 154
8.5 Uitdaging 4: betrouwbaarheid van aangeleverde informatie 154
8.6 Uitdaging 5: (her-)gebruik van en rechten op data 156
8.7 Uitdaging 6: beoordelen en selecteren van partijen op de benodigde ‘capabilities’ 156
8.8 Uitdaging 7: duidelijkheid over rollen en taken 157
8.9 Slot - van oude leerstukken en nieuwe technieken 157

Literatuur 159
Rapporten, Onderzoeken en krantenberichten 176
Webpagina’s 178
Jurisprudentie 178