Over de auteurs 5
Woord vooraf 21
1 Mediation 25
Alex Brenninkmeijer
1.1 De opkomst van mediation in Nederland 25
1.2 De geschiedenis van mediation in Nederland 26
1.3 Grondslagen van mediation 29
1.4 Wat is mediation? 32
1.5 Meerwaarde van mediation voor betrokkenen en organisaties 35
1.6 Mediation in een juridische en sociaalpsychologische context 37
1.7 Mediation en ADR 39
1.7.1 Bevorderen van het onderhandelingsproces 40
1.7.2 Bovenpartijdige geschillenbeslechting 41
1.7.3 Andere vormen van ADR 44
1.8 Kenmerken van mediation 45
1.8.1 Onderscheidende kenmerken 45
1.8.2 Een vergelijking met andere methoden van conflictoplossing 46
1.8.3 Verschillende paradigma’s van rechtspraak en mediation 47
1.9 Wanneer mediation wel en niet toepassen? 49
1.10 Besluit 50
1.11 Verbinding tussen de inhoud van dit boek en de opleidingseisen voor mediators 51
2 Context van mediation 55
Marc Simon Thomas
2.1 Inleiding 55
2.2 Vroege, rechtsantropologische studies naar conflicten 56
2.2.1 Op zoek naar de onderliggende regels 56
2.2.2 Conflicten bezien als contextafhankelijk proces 58
2.2.3 De invloed van macht 59
2.3 Meer recente, rechtssociologische studies naar conflicten 60
2.3.1 Het escalatiemodel van Glasl 60
2.3.2 Naming, blaming, claiming 61
2.3.3 Transformaties in een conflict 62
2.3.4 De afloop van een conflict 64
2.4 De Nederlandse situatie, van piramide naar delta 65
2.4.1 Deltaonderzoeken naar geschilbeslechting 65
2.4.2 Legal consciousness 68
2.4.3 Forum shopping 69
2.5 Samenvatting 70
3 Communicatie 75
Karen van Oyen
3.1 De waarde van het gesprek 75
3.2 De kracht van luisteren 75
3.2.1 De mediator als luisteraar 76
3.2.2 De partijen als luisteraar 76
3.3 Vier aspecten van communicatie 77
3.3.1 Beschrijving van de aspecten 77
3.3.2 Interveniëren bij misinterpretatie 79
3.4 Taal 80
3.4.1 Samenwerkingsbeginsel 80
3.4.2 Het effect van directe en indirecte taal 82
3.4.3 Drogredenen 84
3.5 Reddersdriehoek 86
3.6 Gedragsverandering 88
3.6.1 Drie noodzakelijke stappen 88
3.6.2 Veranderen van gedrag 89
3.6.3 Een attitude wijzigen 90
3.6.4 De betekenis voor mediation 91
3.6.5 Besluit 92
4 Conflicten 95
Hugo Prein
4.1 Wat is een conflict? 95
4.1.1 Een definitie van conflict 95
4.1.2 Positieve gevolgen van conflicten 96
4.2 Twee soorten conflicten 97
4.2.1 Zakelijke of taakinhoudelijke conflicten 98
4.2.2 Sociaal-emotionele conflicten: de psychologische achtergrond van conflicten 102
4.2.3 Het belang van het onderscheid voor de mediator 105
4.3 Het belang van emoties in conflicten 105
4.3.1 Wat zijn emoties? 106
4.3.2 Verschillende soorten emoties 108
4.3.3 Het in goede banen leiden van emoties 112
4.4 Het conflict als proces: de dynamiek van conflicten 118
4.4.1 Psychologische escalatiemechanismen 119
4.4.2 Het escalatiemodel van Glasl 124
4.4.3 De relevantie van het escalatiemodel voor mediation 128
5 Onderhandelen 133
Alex Brenninkmeijer
5.1 Wat is onderhandelen? 133
5.2 Tien manieren om onderhandelingen moeilijk te maken 135
5.3 Onderhandelingsstijlen 137
5.3.1 Vier onderhandelingsstijlen 137
5.3.2 Combinaties van onderhandelingsstijlen 138
5.3.3 Effectief onderhandelen: samenwerken 139
5.3.4 Empathie en assertiviteit 140
5.4 Vormen van onderhandelen 141
5.4.1 Distributief of positioneel onderhandelen 141
5.4.2 Integratief of probleemoplossend onderhandelen 141
5.5 Belangenverschillen en belangentegenstellingen 142
5.6 Van distributie naar integratie en weer terug 146
5.7 Hoofdregels van integratief onderhandelen 146
5.8 Barrières voor integratief onderhandelen 147
5.9 Het onderhandelingsproces 148
5.9.1 Voorbereiden 149
5.9.2 Exploratie (discussie) 150
5.9.3 Suggesties doen 153
5.9.4 Loven en bieden 153
5.9.5 Wilsovereenstemming vastleggen 154
5.10 Aandachtspunten voor de rol van mediator 155
5.10.1 Regie 155
5.10.2 Wie zit aan tafel? 156
5.10.3 Het ‘abc van onderhandelen’ 157
6 Besluitvorming 161
Hugo Prein
6.1 Inleiding 161
6.2 Mediation gezien als een onderhandelingsproces 162
6.2.1 Social exchange-theorieën bij onderhandelen 162
6.2.2 Niet-gewilde afhankelijkheid en macht 163
6.2.3 Rationele competitie als norm 163
6.3 Mensbeeld: de mens als sociaal wezen 164
6.4 Probleem oplossen en besluitvorming 166
6.5 Is besluitvorming een rationeel proces? 168
6.5.1 De rol van het onbewuste bij individuele besluitvorming 168
6.5.2 ‘Begrensde’ en ‘onbegrensde’ problemen 170
6.5.3 Prescriptieve rationele keuzemodellen 171
6.5.4 Descriptieve niet-rationele besluitvormingsmodellen 172
6.6 Besluitvorming als metafoor voor mediation 174
6.6.1 Effectieve besluitvorming in groepen met optimale communicatie 175
6.6.2 Barrières voor effectieve besluitvorming 177
6.6.3 De taak van de mediator: het begeleiden van het besluitvormingsproces 178
7 Het mediationproces 181
Dick Bonenkamp
7.1 Inleiding 181
7.2 Voorbereidingsfase van het mediationproces 183
7.2.1 Inleiding 183
7.2.2 Een van de conflictpartners neemt contact op 184
7.2.3 Een opdrachtgever neemt contact op 185
7.2.4 De mediator neemt contact op 185
7.2.5 Intakegesprekken 186
7.2.6 Dossiers 190
7.2.7 Informatie 190
7.2.8 Datum en locatie 190
7.2.9 Voorbereiden op het eerste gesprek 191
7.2.10 Het einddoel van de voorbereidingsfase 191
7.2.11 Mogelijke complicaties en valkuilen 191
7.3 Plenaire mediation: de openingsfase 192
7.3.1 Inleiding 192
7.3.2 De kennismaking 192
7.3.3 Toelichting op het mediationproces 193
7.3.4 Het verifiëren betrokkenheid, vertrouwelijkheid en mandaten 193
7.3.5 Het bieden van structuur, een vooruitblik op het mediationproces en de spelregels 196
7.4 Plenaire mediation: de exploratiefase 198
7.4.1 Inleiding 198
7.4.2 Inhoudelijk en emotioneel gehoord weten 198
7.4.3 De-escalatie en vermindering van spanning 200
7.4.4 Van onnuttige naar nuttige informatie 201
7.4.5 Van verleden naar toekomst 203
7.5 Plenaire mediation: de draai- en categorisatiefase 204
7.5.1 Inleiding 204
7.5.2 Het perspectief 205
7.5.3 Naar de essentie 205
7.5.4 Complete onderhandelingsagenda 206
7.5.5 Categoriseren van de belangen, vormen van belangenclusters en vaststellen van een onderhandelingsvolgorde 207
7.6 Plenaire mediation: de onderhandelingsfase 208
7.6.1 Inleiding 208
7.6.2 Creativiteit stimuleren: eerst opties genereren, dan pas onderhandelen 209
7.6.3 Werken met package-deals 210
7.6.4 Parkeren bij impasses 210
7.6.5 Het belang van objectieve criteria 210
7.7 Plenaire mediation: de besluitvormingsfase 211
7.7.1 Inleiding 211
7.7.2 De tussenafrondingsfase 211
7.7.3 Besluitvormingsfase 212
7.7.4 De vervolgprocedure 212
7.8 De afsluitingsfase 213
7.8.1 Inleiding 213
7.8.2 Vaststellingsovereenkomst 213
7.8.3 Afsluitingsrituelen 213
8 Taken en competenties van de mediator 217
Hugo Prein
8.1 Een goede (professionele) werkrelatie opbouwen 219
8.1.1 Respectvolle werkrelatie opbouwen 219
8.1.2 Op professionele wijze 220
8.1.3 Onpartijdig 221
8.2 Deelnemers motiveren voor mediation 222
8.2.1 Stimuleren tot samenwerking 223
8.2.2 Zelfbeschikking bevorderen 223
8.3 Communicatie verbeteren 224
8.3.1 Wederzijdse begrip kweken 225
8.3.2 Productief laten omgaan met conflicten en emoties 225
8.4 Het mediationproces reguleren (agenda en procedures) 227
8.5 De conflictkwesties behandelen 228
8.5.1 Conflictkwesties helder krijgen 228
8.5.2 Onderliggende processen bespreekbaar maken 229
8.5.3 Heldere oplossingen laten vinden en overeenstemming laten krijgen 230
8.6 Assessment en kennistoets 231
9 Betrokkenen 235
Karen van Oyen en Jacques de Waart
9.1 Deelnemers en niet-deelnemers 235
9.1.1 Deelnemers 235
9.1.2 Niet-deelnemers 237
9.1.3 Keuze van de deelnemers 237
9.2 Partijen 237
9.2.1 Deelnemende partijen 237
9.2.2 Definitie partij 238
9.2.3 Geschiktheid partijen 238
9.2.4 Vertegenwoordiging 239
9.2.5 Kwaliteiten van de vertegenwoordiger 240
9.2.6 Contact met de achterban 241
9.3 Mediator 242
9.3.1 Taken van de mediator 242
9.3.2 Co-mediator 244
9.3.3 Interne en externe mediator 245
9.4 Derden 247
9.4.1 Verwijzer 247
9.4.2 Derde-opdrachtgever 247
9.4.3 Adviseur 248
9.4.4 Partijbegeleider 249
9.4.5 Derde-belanghebbende en derde-betrokkene 249
9.5 Mediation met groepen 251
9.5.1 Vormen van groepsmediation 251
9.5.2 Kenmerken 252
9.5.3 Procesontwerp, analysemodellen en werkvormen 254
10 Benaderingen 259
Hugo Prein
10.1 Inleiding 259
10.1.1 Werkstijl of model? 260
10.1.2 Categorisering van mediationbenaderingen 262
10.2 Evaluatieve mediation 268
10.2.1 Definitie en doel 268
10.2.2 Werkwijze en technieken 270
10.2.3 Risico’s 273
10.3 Faciliterende of probleemoplossende mediation 275
10.3.1 Definitie en doel 275
10.3.2 Werkwijze en technieken 283
10.3.3 Voor- en nadelen 287
10.4 Transformatieve mediation 288
10.4.1 Definitie en doel 288
10.4.2 Mensbeeld 289
10.4.3 Visie op conflict 290
10.4.4 Visie op mediation 291
10.4.5 Rol van de mediator 292
10.4.6 Werkwijze en technieken 294
10.4.7 Voor- en nadelen 297
Chris Bos
10.5 Narratieve mediation 298
10.5.1 Definitie en doel 298
10.5.2 Theoretische en filosofische uitgangspunten 302
10.5.3 Visie op conflict 302
10.5.4 Discours 303
10.5.5 Handelingsruimte 304
10.5.6 Positionering 304
10.5.7 Werkwijze en technieken 306
10.5.8 Rol van de mediator 308
10.5.9 Voor- en nadelen 309
Hugo Prein
10.6 Overeenkomsten en verschillen 310
11 Interventies 317
Hugo Prein
11.1 Inleiding 317
11.1.1 Wat is interveniëren? 317
11.1.2 Focus op inhoud of op proces; metacommunicatie 320
11.2 Gesprekstechnieken van de mediator 323
11.2.1 Open en actief luisteren 323
11.2.2 Spiegelen 324
11.2.3 Parafraseren van de inhoud 325
11.2.4 Gevoelsreflectie 326
11.2.5 Samenvatten 326
11.2.6 Positief heretiketteren: neutraliseren, normaliseren, gemeenschappelijk maken 328
11.2.7 Vraagtechnieken voor een mediator 329
11.3 Interventies in bijzondere situaties 334
11.3.1 Omgaan met impasses en vastzittende situaties 335
11.3.2 Omgaan met een onevenwichtige machtsbalans 339
11.3.3 Het voeren van privégesprekken (caucus) 344
Francine ten Hoedt
11.3.4 Het herstellen van vertrouwen 347
12 Interculturele sensitiviteit 355
Bela de Vries
12.1 Inleiding 355
12.2 Cultuurpsychologische inzichten 355
12.2.1 Theoretische basis 356
12.2.2 Relevante begrippen 357
12.2.3 Maslow en de ontwikkeling van de persoonlijkheid 366
12.2.4 Bandura’s sociaal-cognitieve leertheorie 369
12.2.5 Rogers cliëntgerichte benadering 372
12.2.6 Kims model van stress-adaptatie-groei-dynamiek 372
12.2.7 Pollocks interculturele transformatie en derde cultuur 374
12.3 Betekenis voor de praktijk van mediation 375
12.3.1 Ui-diagram, symbolen en verborgen motieven 376
12.3.2 Toepassing van het ui-diagram 377
12.3.3 Interculturele structuren in de praktijk 380
12.3.4 Mediationproces bij SAG en ui-diagram 383
12.4 Enkele aandachtspunten 385
Hugo Prein
12.5 Man-vrouwverschillen 386
12.5.1 Bestaan er man-vrouwverschillen bij mediation? 386
12.5.2 Achtergronden van man-vrouwverschillen 390
12.5.3 Betekenis van man-vrouwverschillen voor mediation 392
13 Juridische aspecten 397
Eva Schutte en Jacqueline Spierdijk
13.1 In hoeverre is mediation ‘juridisch’? 397
13.2 De aanloop tot mediation 398
13.3 De mediationovereenkomst 399
13.3.1 De inhoud van de mediationovereenkomst 399
13.3.2 De vorm van de mediationovereenkomst 400
13.3.3 Partijen bij de mediationovereenkomst 400
13.4 Vrijwilligheid 401
13.5 Geheimhouding 401
13.6 Het vastleggen van afspraken 403
13.6.1 Verslagen en tussentijdse afspraken 403
13.6.2 Welke rol heeft de mediator bij het vastleggen van de afspraken? 404
13.6.3 Eindafspraken of vaststellingsovereenkomst? 406
13.6.4 Afwijken van dwingend recht? 406
13.6.5 De inhoud van de eindafspraken 407
13.7 Als partijen het niet eens worden: het beëindigingsbericht en het beëindigingsdocument 408
13.8 Aansprakelijkheid van de mediator 409
13.9 Klacht- en tuchtrecht 409
13.10 Conclusie 410
14 Ethiek 415
Karel Claassen en Edgar Karssing
14.1 Inleiding 415
14.2 Beroepsethiek 415
14.3 Morele basiswaarden van de ‘behoorlijke’ mediator 417
14.4 Soorten morele vraagstukken 425
14.5 Omgaan met morele bedreigingen 427
14.6 Onderhouden en bewaken beroepsmoraal 428
15 Organisatie en professionalisering 433
Frederique van Zomeren
15.1 Inleiding 433
15.2 Nederlands Mediation Instituut en Centraal Mediators Beraad 433
15.3 Mediatorsfederatie Nederland 434
15.3.1 Het MfN-register 435
15.3.2 De Dienstenstichting Mediation 436
15.4 Federatiepartners 436
15.4.1 Nederlandse Mediatorsvereniging 436
15.4.2 Vereniging van Familierecht Advocaten en Scheidingsmediators 437
15.4.3 Nederlands Instituut van Psychologen, sectie mediation 437
15.4.4 Nederlandse vereniging van Mediation Advocaten 438
15.4.5 Vereniging van Mediators in het Notariaat 438
15.4.6 Vereniging Mediators Overheid 438
15.4.7 Overige mediatorsverenigingen 438
15.5 Belangenbehartiging en promotie 439
15.6 Mediationproviders 439
15.7 Doorverwijzingsvoorzieningen: rechtspraak en gefinancierde rechtsbijstand 440
Herijking Rechtsbijstand 442
Hugo Prein
15.8 Professionalisering 442
15.8.1 Certificering en registratie van mediators 443
15.8.2 De theorie- en vaardighedentoets 446
Frederique van Zomeren
15.9 Waarborgen 452
15.9.1 Regels en procedures 452
15.9.2 Modellen en protocollen 454
15.10 Opleiding en onderwijs 455
15.11 Europese wetgeving en een beoogd wettelijk register in Nederland 457
16 Professioneel verwijzen naar mediation 461
Machteld Pel
16.1 Inleiding 461
16.2 Wie kunnen verwijzen? 463
16.3 Kennis, houding en vaardigheden van de verwijzer 466
16.3.1 Het belang bij oplossing van een conflict 467
16.3.2 Succesindicatoren 470
16.3.3 Keuzemotieven van partijen 472
16.3.4 Invloed van de verwijzer op de mediation 473
16.3.5 Vergelijking van verschillende methoden van conflictbeëindiging 475
16.3.6 Voorlichting over kenmerken en effecten van mediation 476
16.3.7 Timing en keuze van de methode van verwijzen 478
16.3.8 Besluit 478
16.4 Het verwijzingsgesprek 479
16.4.1 In gesprek met een of meer conflictpartijen 480
16.4.2 De keus voor het type van conflictoplossing: zelf oplossen of laten beslissen 480
16.4.3 Toetsen onderhandelingsbereidheid, onderhandelingsruimte en escalatiegraad 481
16.4.4 Voorlichting over mediation 484
16.4.5 Vragen en weerstanden 484
16.4.6 Bespreken van de rol van adviseurs en achterban 486
16.4.7 Indien mediation: de keus voor de mediator en de eerste afspraak 486
17 Mediation vanuit internationaal perspectief 489
Gerd Junne
17.1 Internationale politieke conflicten 489
17.2 Bekende voorbeelden 490
17.2.1 Vijf voorbeelden 490
17.2.2 Lessen voor mediation 492
17.3 Mediation in breder perspectief 494
17.3.1 Aandacht voor de achterban 495
17.3.2 Omgaan met asymmetrie 495
17.3.3 Een proactieve houding 496
17.3.4 Timing is cruciaal 496
17.3.5 Voldoende draagvlak 497
17.3.6 Het belang van nazorg 497
17.4 Besluit 498
18 Toepassingen 501
Alex Brenninkmeijer
18.1 Inleiding 501
Brigitte Chin-A-Fat
18.2 Echtscheiding en omgang 502
18.2.1 (Echt)scheiding 502
18.2.2 Zorg en omgang 509
Aukje Nauta en Seth van den Bossche
18.3 Arbeid 517
18.3.1 Conflicten en betrokkenen 517
18.3.2 Kenmerken 523
18.3.3 Mediators 527
Bente London
18.4 Buurtbemiddeling 529
18.4.1 Conflicten en betrokkenen 529
18.4.2 Methode 532
18.4.3 Mediators 533
18.4.4 Resultaten 533
18.4.5 Tot slot 534
18.5 Onderwijs 534
Ellen van Domburg
18.5.1 Mediation in de onderwijssector 535
Leo Pauw
18.5.2 Leerlingbemiddeling 542
Dick Allewijn en Yvonne van der Vlugt
18.6 Overheid 551
18.6.1 Conflicten tussen burger en overheid 551
18.6.2 Kenmerken bij conflicten tussen burger en overheid 551
18.6.3 Wat vinden burgers belangrijk? 553
18.6.4 Naar een responsieve rechtsstaat 555
18.6.5 Waarborgen: responsief met de waarborgen van autonoom recht 564
18.6.6 Weerbarstige praktijk 564
18.6.7 Mediation tussen burger en overheid 565
Jan Eijsbouts en Manon Schonewille
18.7 Zakelijke mediation 573
18.7.1 Conflicten en betrokkenen 574
18.7.2 Kenmerken 575
18.7.3 Mediators 588
Kitty Duell
18.8 Online mediation 589
18.8.1 Kenmerken 590
18.8.2 Conflicten en betrokkenen 591
18.8.3 Voor- en nadelen 592
18.8.4 Samenvatting 593
18.8.5 Praktijkvoorbeelden 593
18.8.6 De toekomst 598
Jent Bijlsma en Janny Dierx
18.9 Mediation in strafzaken 599
18.9.1 Strafrecht 599
18.9.2 Herstelrecht 601
18.9.3 De wettelijke basis van herstelrecht in Nederland 602
18.9.4 Mediation in strafzaken 604
18.9.5 De mediator in strafzaken 606
Literatuurlijst 615
Register 639
