Spelende mens
De homo ludens is als spelende mens in staat de eigen toekomst vorm te geven in het samenspel met anderen. Spelers in verandering zoeken in hun samenspel naar mogelijkheden om ingesleten patronen en werkelijkheidsbeelden te doorbreken. Ze wijzigen spelopvattingen en de regels van het spel. Veranderen wordt zo een doorlopend spel waarbij het spel zich verrijkt en soms ingrijpend wijzigt. Mensen die spelen, beleven plezier aan wat ze doen. Ze hebben het gevoel dat ze greep hebben om hun eigen leven en dat maakt ze wendbaarder in een omgeving die niet langer eenduidig is. Over het algemeen zijn mensen met een speelse houding creatiever, gelukkiger en gezonder. Speelsheid versterkt ons aanpassingsvermogen en draagt bij aan positieve sociale relaties en een groter zelfbewustzijn.
Speelse houding
Een speelse houding is een attitude, een manier waarop je in het leven staat. Mensen verschillen van anderen in hoe speels ze zijn in hun denken en gedrag. Dit verschil heeft te maken met opvoeding en persoonlijkheid. Stuart Brown beschrijft verschillende speltypes waarmee mensen invulling geven aan speelsheid:
De verkenner is enthousiast om nieuwe dingen te ontdekken. Dat kan fysiek door nieuwe plekken te bezoeken en uit de comfortzone te treden, mentaal door te reflecteren op gebeurtenissen of zich te verdiepen in nieuwe thema's, of emotioneel door open te staan voor nieuwe gevoelens met behulp van meditatie of kunst zoals schilderkunst, dans, muziek en literatuur. De verkenner komt tot nieuwe inzichten die uitnodigen tot speelsheid.
De kunstenaar ervaart plezier in het maken van iets zoals schilderijen, sculpturen, dans, mode, maar ook in activiteiten als tuinieren, het ontwikkelen van nieuwe werkwijzen, en het ontwerpen van huizen, bruggen of nieuwe producten. De kunstenaar vindt het mooi om zijn of haar creatie aan de wereld te tonen. Het gaat erom iets te maken dat aangrijpend of indrukwekkend is en dat raakt aan schoonheid.
De uitvinder wil een oplossing vinden voor een bestaand probleem of iets nieuws creëren dat het leven vergemakkelijkt. De uitvinder speelt met gedachten en materialen, bedenkt nieuwe combinaties, maakt nieuwe producten, kijkt of iets werkt en hoe iets beter of mooier gemaakt kan worden.
De verzamelaar beleeft plezier aan het verzamelen van de mooie en interessante objecten of ervaringen. Verzamelaars verbinden zich vaak met gelijkgestemden en wisselen uit wat ze hebben ontdekt. Ze willen weten hoe iets werkt, brengen ordeningen en zoeken uit wat een object of ervaring aantrekkelijk maakt. Hun ervaringen vertalen ze naar nieuwe situaties.
De actievelingen zijn het gelukkigst als ze bewegen door wandelen, fietsen, hardlopen, yoga, dansen of zwemmen. Ze willen hun lijf voelen en ontdekken hoe ver ze kunnen gaan. Ze vormen vaak groepjes om elkaar te motiveren. Het gaat ze er niet om de beste te zijn, maar om de activiteit zelf waardoor nieuwe energie ontstaat en nieuwe gedachten kunnen stromen.
De uitdager heeft plezier in een competitief spel en geniet van het spel door anderen uit te dagen en het streven om de beste te zijn. Het gaat niet per se om winnen en verliezen, maar om de dynamiek die zich tussen de spelers in het spel ontvouwt en het plezier dat je daaraan gezamenlijk kunt beleven.
De regisseur beleeft plezier aan het uitdenken en uitvoeren van scènes en het realiseren van gebeurtenissen. Regisseurs brengen anderen in het spel, maar zijn zelf het onbetwiste middelpunt van creativiteit en organisatorische kracht. Ze tonen hun creativiteit in het bedenken van interessante ervaringen en het bijeenbrengen van mensen met verschillende kwaliteiten.
De grappenmaker speelt met zin en onzin en maakt anderen aan het lachen met bijzondere invalshoeken en onverwachte kwinkslagen. De hofnar is de oudste gedaante van de grappenmaker die op speelse wijze kon ingaan tegen de heersende opvattingen. De grappenmaker nodigt mensen uit om naar zichzelf te kijken en brengt vaste gewoonten ter sprake waardoor er ruimte ontstaat om iets nieuws uit te proberen.
De verhalenverteller gebruikt verbeeldingskracht en weet gebeurtenissen en emoties om te zetten in een verhaal dat uitnodigt om anders te kijken naar wat er speelt. Verhalenvertellers vinden we bij schrijvers van boeken, toneel- of filmscripts en bij makers van cartoons, films en vlogs. De verhalenvertellers creëren een fantasierijke wereld en weten met hun verhaal mensen te raken, te inspireren en tot denken te zetten.
Speelsheid is een gezamenlijk kenmerk van de bovenbeschreven rollen. De spelers vinden overal mogelijkheden om te spelen. Met hun onderzoekende en speelse houding leren ze continu over zichzelf en de wereld om hen heen. Ze zien altijd mogelijkheden om initiatief te nemen en plezier te beleven.
Kunnen we samen spelen?
Het lijkt alsof we minder tot spelen bereid zijn als we ouder worden. Alsof er minder ruimte is voor spelen als we worden opgeslokt door werk, loopbaan, gezondheid, zorg voor anderen en maatschappelijke verplichtingen. De meeste volwassenen zien spelen als iets dat kinderen doen, iets dat niet past in de wereld van volwassenen. Veel leiders spelen niet omdat ze gebukt gaan onder verantwoordelijkheid en van mening zijn dat leidinggeven een serieuze aangelegenheid is. Maar als we niet spelen en geen plezier beleven dan komt op enig moment de vraag naar boven of we nog gelukkig zijn. Een behulpzame vraag is dan wat je echt gelukkig maakt en wat energie geeft. Een tweede vraag die opkomt is hoe we meer kunnen spelen.
Hoe kunnen we weer spelende mens worden en ruimte te maken voor plezier, creativiteit, innovatie en verandering. Een eerste stap is terug te gaan naar de spelletjes die je speelde toen je jong was en het plezier dat je daaraan beleefde. Kijk terug op wat je energie en plezier gaf, welke rol je speelde en wat je voelde bij de mensen met wie je samen speelde. Deze reflectie helpt bij de vraag wat je kunt doen om je speelse houding terug te vinden en toe te laten in je werk en leven. Stel je vervolgens meer open voor humor en lol in de dingen die je doet. Het helpt als je beseft dat je niet altijd serieus hoeft te zijn. Gun jezelf de ruimte om speels te zijn en ga voorbij aan de angst dat je onverantwoordelijk en onvolwassen bent. Improviseer met speelse werkvormen, probeer dingen uit en zie wat de effecten daarvan zijn. Ga voor jezelf na wat voor speltype je bent en zoek anderen die je stimuleren om speels te zijn. Spelen is nieuwe situaties exploreren en grenzen verleggen. Bedenk dat je niet continu een speelse houding hoeft in te nemen. Ga voor jezelf na wanneer speelsheid bijdraagt aan ontspanning, creativiteit en vernieuwing in het samenspel met anderen. Juist in dat samenspel kunnen we vormgeven aan verandering en vernieuwing in een wereld die ambigue en dynamisch is.
Over Jaap Boonstra
Jaap Boonstra is hoogleraar ‘Organisatiedynamiek’ aan Esade Business School in Barcelona, hoogleraar ‘Organisatieverandering’ aan de Rotterdam School of Management, en kerndocent bij de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. Als onafhankelijk adviseur ondersteunt hij organisaties in hun ontwikkeling. Hij schreef meerdere boeken over organisatieverandering, organisatiecultuur en leiderschap.
