Margin Call is een film die speelt tijdens de financiële crisis. Aan de vooravond van de financiële meltdown probeert de CEO van een grote financial hypotheekposities te verkopen om zo de grote klap van de crisis voor te zijn. De top van een de investeringsbank ziet de financiële crisis aankomen en besluit het bedrijf en alle banen op het spel te zetten om het eigen kapitaal veilig te stellen. Hoofdrolspelers negeren moedwillig alle wetten, om erger te voorkomen. En daarvoor worden mensen gelijktijdig geofferd en beloond. De film schetst de morele dilemma’s van – in dit geval financiële – professionals waar het boek Emotionele integriteit van Rob van Es over gaat. Van Es: ‘Wat je in Margin Call prachtig ziet, is de worsteling van een investmentbanker om de boel moedwillig te belazeren. Hij komt er voor zichzelf ook niet uit. Hij is laf en gaat mee met het gedrag van anderen, ook al voelt hij dat dat verkeerd is. Hij heeft immers geld nodig om zijn veel te hoge vaste lasten te betalen. Er is totaal geen emotionele integriteit. Prachtig geïllustreerd door de ziekte van zijn hond en het graven van een graf voor het beest. Het gaat helemaal niet om zijn emoties voor de hond, de film gaat over de eigen emoties van de investmentbanker. Feitelijk graaft hij geen graf voor de hond, hij graaft zijn eigen graf.’
Trilogie
Emotionele integriteit is het slotstuk van een trilogie. In zijn eerste boek – Veranderdiagnose – leerde Van Es ons middels de metafoor van kunst, anders te kijken naar wat ons feitelijk bezighoudt: de onderstroom. In het vervolg – Professionele ethiek – probeerde hij juist het onderstroom- en buikgevoelbegrip ‘ethiek’ handen en voeten te geven door het systematisch aan te bieden zodat het in ‘de bovenstroom’ van een organisatie in te bedden is. Met het slotakkoord Emotionele Integriteit wil de auteur nu de boven- en onderstroom samenbrengen. Van Es: ‘Want we hebben integriteit, een begrip dat 2500 jaar oud is, de laatste 25 jaar vermanaged. We zijn integriteit achter codes en compliance gaan verstoppen. De code schrijft voor: dus het mag of juist niet. Integriteit is zo feitelijk risicomanagement geworden, terwijl het bij morele beslissingen vaak over menselijke emoties gaat.’
Films als praktijkmetafoor
Om het fenomeen emotionele integriteit te kunnen duiden, heeft Van Es – in lijn met zijn vorige boeken – nu het medium film als metafoor voor de praktijk gekozen. Van Es heeft dertig professies gedefinieerd (arts, rechter, rechercheur, enzovoort) en daar passende films bij gezocht. Films waar een moreel dilemma speelt. En wat doet de hoofdpersoon daar vervolgens mee? Margin Call is er daar één van, Das Leben der Anderen een andere film. Ook in Das Leben der Anderen is sprake van grote morele spanning. Een Stasi-medewerker moet heimelijk een toneelschrijver en zijn vriendin afluisteren. Hij raakt echter gegrepen door het tweetal en de Stasi-medewerker komt tot de conclusie dat hij aan de verkeerde kant staat; er is niets misdadig aan wat dit tweetal doet. Hij besluit de rapportages aan zijn werkgever te vervalsen. Waarom is deze film een mooi voorbeeld van emotionele integriteit? Van Es: ‘De persoonlijke morele emoties van de hoofdrolspeler maken hem duidelijk dat de mensen die hij moet volgen geen argwaan, maar juist respect verdienen. Hij wordt als het ware “moreel opgetild” en beschermt het duo dat hij moet volgen tegen drastisch ingrijpen door de Stasi. Maar hij blijft wel handelen binnen de context van zijn beroep. Er is sprake van emotionele integriteit. Hij vindt een balans tussen wat hij zelf voelt en wat de Stasi van hem vraagt. Anders dan in Margin Call is de hoofdrolspeler in Das Leben der Anderen wél moedig. Hij is emotioneel integer zonder zijn werkgever werkelijk te kort te doen. Uiteindelijk wordt hij geëerd met een respectvol boek over zijn gedrag.’
Corona
Films vormen de basis van het boek van Van Es, maar ook in het hier en nu vinden we allerhande emotionele dilemma’s die aan integriteit raken. Neem de triage van corona-patiënten. Van Es: ‘In het geval dat IC’s overbelast raken, hebben we nu protocollen geschreven voor wie wel een IC-bed krijgt en wie niet. Een puur rationele beslissing. Terwijl daar professionals aan het werk zijn. Artsen en verpleegkundigen die misschien wel heel andere afwegingen maken, omdat ze weten waar ze het over hebben, in hun praktijk op dat moment. Ze maken keuzes omdat dat voor hen moreel goed voelt (onderstroom), maar ze kunnen worden tegengewerkt omdat de bovenstroom (de rationaliteit) anders voorschrijft. Ik zou de triërende zorgverlener veel meer – morele – vrijheid willen geven.’
Pas toe of leg uit
Deze regel is de essentie van Van Es’ nieuwe boek. Wat gebeurt er op de scheidslijn en in de interactie tussen regels en moreel gedrag. Hoe verhouden regels en emotie zich tot elkaar? De auteur heeft daarbij twintig soorten emoties gedefinieerd in zijn boek. Van Es: ‘Ik zou graag zien dat we beter worden in het herkennen en hanteren van morele emoties. Als je die emoties uit kunt rafelen en een plek kunt geven, neem je soms andere beslissingen.’ Want met ons morele gedrag gaat het nog weleens mis. Zowel bij de financiële crisis als bij de meer recentere affaires bij de Belastingdienst, wisten professionals dat ze fout zaten, maar verscholen ze zich achter regels of – zoals in Margin Call – de cultuur van een organisatie. Van Es: ‘Het is mijn pleidooi dat mensen zorgvuldiger nadenken over wie ze zijn en wat ze doen. Zodat ze ook moreel achter hun beslissing kunnen staan. Het is een illusie dat vandaag de dag iets verborgen blijft. Als alles toch uitkomt, kun je maar beter vooraf nadenken of je te kiezen gedrag wel moreel integer is. Je overweging zou moeten zijn: ik voel in mijn maag dat het niet oké is, ik doe het wel/niet. In de praktijk durven nog veel te weinig mensen op te staan om toe te geven aan hun morele waarden. Dit boek is een appèl om daar over na te denken en ernaar te handelen.’ Dat dat soms lastig is, erkent Van Es direct. ‘Als alle landen vormen van smeergeld toepassen, moet je soms mee. Anders geen handel. Je kunt moreel integer zijn als je het voor jezelf altijd uit kunt leggen.’ In die zin lijkt het op de pas toe of leg uit principes die in diverse governance codes staan. Of je houdt je ergens aan, of je legt uit waarom je afwijkt. Dat geldt ook voor ethisch gedrag. Je moet voor jezelf oprecht kunnen verantwoorden waarom je bepaalde keuzes maakt.
The Children Act
Nog een film uit Van Es’ boek: The Children Act. Daarin moet een rechter beslissen of een kind uit een Jehova-gezin een bloedstransfusie mag krijgen. Volgens de regel van de Jehova’s mag dat niet, maar de rechter kijkt anders. De rechter vraagt zich ook af: wat wil die jongen zelf? Zie hier: de worsteling tussen onder- en bovenstroom. Rechters wordt afgeraden om naar de persoon in zo’n casus toe te gaan om onafhankelijk te blijven, maar deze rechter doet dat toch en ze is geraakt door de jongen. Ze besluit dat hij een transfusie moet krijgen. In lijn met de wetten van de bovenstroom, maar ingegeven door emoties uit de onderstroom. Van Es: ‘Door naar die jongen toe te gaan, neemt de rechter een gefundeerd besluit. Een besluit waarin zij emoties toelaat in de systematische bovenstroom. Emoties die ook nog eens worden beïnvloed omdat ze gelijktijdig in een relatiecrisis terechtkwam. Professioneel riskant maar uiterst menselijk. Wat doet zo’n morele spanning met jouw beslissing? Emotionele integriteit neemt je mee in de verschillende emoties die mensen hebben op verschillende beroepsmomenten en hoe je ermee om kunt gaan.’
Angst voor emoties
Van Es constateert dat er bij veel leidinggevenden – in zowel politiek als economie – nog steeds grote angst is om emoties te tonen. ‘Veel leidinggevenden zitten nog altijd op de apenrots. Emoties worden daar geassocieerd met zwakte en twijfel. Geen emoties tonen vindt men een teken van kracht en vertrouwen. Maar kun je niet met je eigen emoties omgaan, dan kun je ook niet omgaan met emoties van medewerkers. En juist emoties helpen organisaties in veranderprocessen. Wie geen emoties toont, en vooral, wie niet emotioneel integer is, betaalt daar vroeg of laat een prijs voor. De investmentbanker in Margin Call vindt zichzelf uiteindelijk terug in een zwart gat. Hij betaalt een zware morele prijs voor zijn gedrag. Je ziet het ook in de politiek. Om de massahysterie rond collectieve emoties te vermijden, waren de persconferenties van Mark Rutte vooral rationeel, met een beetje begrip ervoor dat het allemaal niet makkelijk zou zijn en dat hij zelf ook graag op een terrasje zit. Pas toen hij over het overlijden van zijn moeder begon, was er even wat echte emotie te zien. Niemand die daar over viel. Sterker, hij werd er om geprezen. Het zijn juist emoties die mensen verbinden. Als we alleen rationeel zijn, worden we uiteindelijk doof voor wat wordt gezegd. Integriteit is breder en rijker dan wat we ervan hebben gemaakt. Integriteit is meer dan risicomanagement.’
