Wie de juiste vraag stelt, heeft de helft van de oplossing. Socrates op sneakers is een filosofische gids voor het stellen van goede vragen. Socrates liet mensen door vragen te stellen verantwoording afleggen over hun beslissingen, en nadenken over de rechtvaardiging van hun gedrag, overwegingen en redeneringen.
De eerste stap voor het voeren van een socratisch gesprek is het ontwikkelen van een socratisch vragende houding. Dat betekent: je ogen en oren trainen op objectief waarnemen en luisteren, zonder je eigen verhaal ertussen te laten komen.
Daarvoor is het belangrijk om je eigen kennis - of dat wat je denkt te weten - aan de kant te zetten en met een open houding naar de ander te luisteren. Dit staat haaks op wat we tot nu toe gewend zijn. Een socratisch gesprek is een denkgesprek, een onderzoeksgesprek, een manier van gesprekken voeren waarbij het hogere doel is de ander beter te leren begrijpen en op die manier samen tot een diepere wijsheid te komen. Dat betekent dus tijdens de dialoog niet adviseren of oplossen, maar juist doorvragen, onderzoeken en reflecteren. In een socratisch gesprek is de bedoeling dat de gesprekpartners naar consensus streven. Een voorwaarde is wel dat je je gespreksgenoot blijft bevragen totdat je het hittepunt bereikt hebt, het moment waarom het eigenlijk draait. Het hittepunt in zo'n gesprek is het tijdstip dat er iets begint te schuren en er irritatie gaat optreden.
Tijdens een socratisch gesprek is de bedoeling je empathisch vermogen helemaal uit te schakelen om de juiste afstand te bewaren. Dit wordt ook wel de ‘empathische nulstand' genoemd. Emoties die door medeleven ontstaan, kunnen tot gevolg hebben dat je een situatie te subjectief gaat interpreteren. Socrates was een meester in het uitschakelen van zijn eigen empathisch vermogen. Een bekend fenomeen is dat socratische gesprekken dikwijls eindigen in ‘aporie', een algeheel gevoel van ‘ik weet het niet'. Een ander belangrijk onderdeel in de dialogen van Socrates is de ‘elenchus': het op de proef stellen van de opvattingen van je gesprekspartner. Elenchus is een moment in het gesprek waarop voelbaar wordt dat de gebezigde vooronderstellingen op drijfzand gebaseerd zijn. Wiss geeft ook heldere voorbeelden hoe je handig in een gesprek de socratische reflex kunt hanteren. De socratische reflex kan menig gedoetje, meningsverschil of discussie verdiepen. Het betekent in dialoog met je gesprekpartners een radicaal tegenovergestelde stelling poneren omdat de stem van de minderheid per se alle ruimte moet krijgen. Juist hierdoor zijn soms interessante gezichtspunten, nieuwe ideeën en alternatieven te genereren.
In het laatste deel van het boek geeft Elke Wiss praktische tips, technieken en trucs. Interessant bij het socratisch vragen stellen, is het vragen stellen ‘naar boven' (abstract; vragen naar overtuigingen, vooronderstellingen, normen, waarden, mens- en wereldbeeld) en het vragen stellen ‘naar beneden' (concreet; feitvragen die betrekking hebben op waarneembare gebeurtenissen) en, deze ook nog eens creatief af te wisselen. Deze benaderingswijze helpt bij uitstek om structuur en richting te geven aan je vragenarsenaal. Wil je harde feiten op tafel, dan begint je vraag doorgaans met ‘wie', ‘wat', ‘waar', of ‘wanneer'. Wil je verdiepen en een argument of reden horen van je gespreksgenoot, dan vraag je doorgaans naar het ‘waarom', ‘wat is de reden' of ‘hoe komt het dat'.
Ook besteedt Wiss aandacht aan vraagvalkuilen. Vraagvalkuilen kennen en herkennen bij anderen helpt jezelf het beter te doen. Wiss geeft daar enkele voorbeelden van: de maarvraag, de komma-sukkelvraag, cocktailvraag, vage vraag, et cetera. Maar de kunst blijft natuurlijk om van een enkele goede, oprechte, nieuwsgierige vraag naar een gesprek te komen waar vragen en antwoorden mooi in elkaar overvloeien en waar diepgang in zit. Ook daarvoor zijn genoeg hints te vinden in het boek. De auteur reikt in haar boek praktische handvatten en luisterhoudingen aan. Het is een kompas dat de lezer wijst naar meer onderzoek, filosofische verdieping en perspectivistische lenigheid (vermogen om buiten je eigen kader, opinies, opvattingen te denken) in het voeren van de socratische gespreksvoering. Eén van Socrates' wijze gespreksregels is: spreek kort en bondig.
Ten slotte, Socrates op sneakers is een boek voor dappere denkers die durven te twijfelen, die willen onderzoeken in plaats van zeker weten. Socratische gespreksvoering is niet alleen in het onderwijs toe te passen maar ook in bedrijven en organisaties. Elke Wiss biedt de lezer een leerschool in de praktische socratische denkwereld. Het boek is vlot geschreven en heeft mij geleerd middels de talrijke voorbeelden en oefeningen hoe te luisteren vanuit de JIJ-positie om de juiste nieuwsgierige vragen te kunnen stellen op de juiste momenten om tot meer diepgang in een gesprek te komen.
Louis Thörig is verbonden als thesisbegeleider aan de afdeling Organisatiewetenschappen, Faculteit Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam en als docent Corporate Communicatie aan de Hogeschool InHolland.
Over Louis Thorig
Louis Thörig is verbonden als master- en bachelorthesisbegeleider aan de afdeling Organisatiewetenschappen, Faculteit Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam. Hij was tot 1 augustus 2011 werkzaam als global communications manager op het hoofdkantoor van IOI-Loders Croklaan (www.croklaan.com) in Wormerveer. Hij heeft zijn MBA behaald bij Business School Nederland, de Action Learning MBA.
