Terrorisme

Inleiding 23

Deel I Terrorisme 23

1 Terrorisme als concept 25
U. Rosenthal en R. Bergema
1.1 Een omstreden concept 25
1.2 Naar een defi nitie van terrorisme 27
1.3 Oud terrorisme, nieuw terrorisme 29
1.4 Terroristisch geweld 36
1.5 Van terrorisme naar terreur 43
Literatuurlijst 46

2 Terrorisme- en radicaliseringsstudies: een explosief onderzoeksveld 49
B.A. de Graaf
2.1 Humor als wapen 49
2.2 Ontwikkeling van een explosief veld 50
2.3 Naar een academische defi nitie 52
2.4 Het ‘invisible college of terrorism researchers’ dijt uit 53
2.5 Radicalisering als toevoeging aan het onderzoeksveld 55
2.6 Contraterrorisme 65
2.7 Voetangels en valkuilen 66
2.8 Aan en over de horizon 70
2.9 Tot slot 73
Literatuurlijst 74

3 Ontwikkeling van de terrorismedreiging (1973-2017) 81
E. Bakker en J. Geenen
3.1 Introductie 81
3.2 De dreiging van terrorisme 82
3.3 Global Terrorism Database 83
3.4 Ontwikkeling terrorismedreiging 1973-‘9/11’ 84
3.4.1 Wereldwijd 84
3.4.2 Europa 86
3.4.3 Nederland 86
3.4.4 Zorgen over terrorisme: eurobarometer 87
6
3.5 Ontwikkeling terrorismedreiging ‘9/11’-2017 89
3.5.1 Wereldwijd 89
3.5.2 West-Europa 91
3.5.3 Nederland 92
3.5.4 Zorgen over terrorisme: eurobarometer 94
3.6 Conclusie 96
Literatuurlijst 98

4 Modus operandi 101
R. de Wijk en R.O. Kon
1 Modus operandi in de literatuur 102
2 De modus operandi van jihadisten 114
Literatuurlijst 132

5 Radicalisering en extremisme 151
A.P. Schmid, B. Doosje en A.R. Feddes
5.1 Introductie 151
5.2 Begripsverduidelijking 151
5.3 Radicalisering versus extremisme: Attitude versus gedrag 152
5.4 Radicalisering en betrokkenheid in extremistische groepen 155
5.5 Wat is (gewelddadig) extremisme? 159
5.6 Het tegengaan van radicalisering 164
5.7 Conclusies 166
Literatuurlijst 167

6 Cyberterrorisme 171
A. Hoogstrate en S. Boeke
6.1 Inleiding 171
6.2 Literatuur analyse en defi nities 172
6.3 Een analytisch kader 176
6.4 Motivatie 178
6.5 Vermogen 180
6.7 Gelegenheid 183
6.8 Intentie 184
6.9 Terrorisme, en cybercapaciteiten als ondersteuning 185
6.10 Terrorisme en cybercapaciteiten als wapen 186
6.11 Conclusies 186
Literatuurlijst 187

7 CBRN-terrorisme 189
E. Bakker en W. van den Berge
7.1 Introductie 189
7.2 CBRN-terrorisme in zijn verschillende vormen 189
7.2.1 Chemische middelen 190
7.2.2 Biologische middelen 190
7.2.3 Radiologische middelen 192
7.2.4 Nucleaire middelen 192
7.3 Geschiedenis van de dreiging 193
7.4 Recente ontwikkelingen en incidenten 195
7.4.1 Islamitische wereld 195
7.4.2 Europa 198
7.4.3 Verenigde staten 199
7.5 Scenario’s 200
7.5.1 Chemisch 200
7.5.2 Biologisch 201
7.5.3 Radiologisch 201
7.5.4 Nucleair 202
7.5.5 ‘Hollywood’ 202
7.5.6 Bluf 203
7.6 Inschatting van de dreiging 204
7.6.1 Chemisch 204
7.6.2 Biologisch 205
7.6.3 Radiologisch 205
7.6.4 Nucleair 206
7.7 Afronding 208
7.7.1 Een reële dreiging 208
7.7.2 Beleidsimplicaties 209
Literatuurlijst 210

8 Religie, ideologie en politiek geweld 213
D. Suurland
8.1 Basisbegrippen 215
8.1.1 De publieke ruimte 215
8.1.2 Pluriformiteit 216
8.1.2.1 Pluriformiteit en democratie 217
8.1.2.2 Pluriformiteit en religie 218
8.1.3 Ideologische bewegingen 221
8.1.3.1 De ratio van ideologisch denken 221
8.1.3.2 De praktijk van het ideologische denken 223
8.1.3.3 Samenvatting 225
8.2 Islam en jihadisme 226
8.2.1 De basis van de islam 226
8.2.2 Basisbegrippen en politieke ordening 227
8.2.3 Islamisme; het werk van Sayyid Gutb 233
8.4 Conclusie 241
Literatuurlijst 243

9 Strijden op het pad van Allaah: Nederlandse Jihadisten in Syrië en Irak 247
R. de Bont en R. Bergema
9.1 Inleiding 247
9.2 Van Zouaven tot Syriëgangers 248
9.2.1 Historisch kader 249
9.2.2 Impuls van radicale politieke islam in Nederland na 2001 250
9.2.3 Professionalisering van het jihadisme vanaf 2010 251
9.2.4 Buitenlandse bestemmingen 252
9.3 Wie zijn het? 252
9.3.1 Geslacht en leeftijd 253
9.3.2 Familie en sociale context 255
9.3.3 Geografi sche herkomst 255
9.3.4 Sociaaleconomische kenmerken 256
9.4 Waarom vertrekken ze? 257
9.4.1 Push-factoren 258
9.4.2 Pull-factoren 260
9.4.3 Vertrekpieken 262
9.5 Wat doen ze daar? 264
9.5.1 Safehouses en trainingskampen 264
9.5.2 Inzet van mannen 266
9.5.3 Rol van vrouwen 267
9.5.4 Kinderen 268
9.6 De Nederlandse aanpak van jihadisme 268
9.6.1 Het actieprogramma integrale aanpak jihadisme 269
9.6.2 Maatregelen inzake jihadgangers 269
9.6.3 Internationaal optreden 270
9.7 Afsluiting 271
9.7.1 Refl ectie 271
9.7.2 Onderzoek 272
9.7.3 De toekomst? 272
Literatuurlijst 273

10 De geschiedenis van terrorisme in Nederland 277
E.R. Muller en E. Bakker
10.1 Inleiding 277
10.2 Zuid-Molukse acties 277
10.2.1 Voorgeschiedenis 278
10.2.2 Bezetting Indonesische residentie Wassenaar 1970 279
10.2.3 Treinkapingen en bezettingen 280
10.2.4 Treinkaping de punt en gijzeling school Bovensmilde 1977 282
10.3 Rode Jeugd en RARA 284
10.3.1 Rode Jeugd 284
10.3.2 RARA 285
10.4 Internationaal terrorisme in Nederland 286
10.4.1 Zwarte September 286
10.4.2 Japanse Rode Leger 287
10.4.3 RAF 288
10.4.4 IRA 289
10.4.5 ETA 289
10.5 Jihadistisch terrorisme 290
10.5.1 Defi nitie en ontstaan in Nederland 290
10.5.2 De moord op Theo van Gogh 291
10.5.3 ‘Substantiële dreiging’ 292
10.5.4 Buitenlandse strijders 293
10.6 Afsluiting 296
Literatuurlijst 298

11 ISIS 301
M. Dechesne en R. de Wijk
11.1 Het ontstaan van ISIS 302
11.2 De Islamitische Staat 309
11.3 Hoe ISIS het gebied beheerst 319
11.4 De toekomst van ISIS 321
11.5 De bestrijding van ISIS 324
Literatuurlijst 328

Deel II Contraterrorisme 333

12 Contraterrorismestrategieën 335
E.R. Muller
12.1 Inleiding 335
12.1.1 Uitgangspunten 336
12.2 Strategische maatregelen 338
12.2.1 Rechtsstaat en veiligheid 338
12.2.2 Nationaal en internationaal terrorisme 340
12.2.3 Harde of zachte strategie: repressie en preventie 341
12.2.4 Fasen van terrorismebestrijding 342
12.2.5 Groep en individu 344
12.2.6 Prioriteiten 344
12.3 Sociaal-preventieve maatregelen 345
12.3.1 Analyse oorzaken 345
12.3.2 Integratie 346
12.3.3 Steun en weerstand bevolking 347
12.3.4 Diplomatie en buitenlands beleid 348
12.3.5 Weerstand sociaal-preventieve maatregelen 349
12.4 Technisch-fysieke maatregelen 349
12.4.1 Bewaking en beveiliging 350
12.4.2 Schijnveiligheid 351
12.5 Financiële maatregelen 351
12.6 Inlichtingenmaatregelen 352
12.6.1 Dreigingsbeeld 353
12.6.2 Overheidbreed 354
12.6.3 Rol burgers 354
12.6.4 Informatie en waarschuwingen 355
12.7 Juridische maatregelen 355
12.7.1 Uitbreiding bevoegdheden 356
12.7.3 Eff ectiviteit 358
12.7.4 Internationale bevoegdheden 358
12.8 Media- en communicatiemaatregelen 359
12.9 Organisatorische maatregelen 360
12.9.1 Samenwerking en centralisatie 360
12.9.2 Coördinatie 361
12.9.3 Contraterrorisme-eenheden 361
12.9.4 Particuliere veiligheidssector 361
12.10 Internationale maatregelen 362
12.10.1 Militair geweld 362
12.10.2 Economische sancties 363
12.10.3 Internationale samenwerking 363
12.11 Kennis-, onderwijs- en onderzoeksmaatregelen 364
12.12 Afsluiting 364
Literatuurlijst 365

13 Terrorismebestrijding: actoren en organisaties in Nederland 369
E.R. Muller en U. Rosenthal
13.1 Inleiding 369
13.2 Actoren en organisaties terrorismebestrijding in Nederland 370
13.2.1 De regering 371
13.2.2 Parlement 373
13.2.3 Rechterlijke macht 375
13.2.4 Departementen 375
13.2.5 Gemeenten 378
13.2.6 Burgers 380
13.2.7 Bedrijven 381
13.2.8 Inlichtingen- en veiligheidsdiensten 382
13.2.9 Het openbaar ministerie 383
13.2.10 De burgemeester 384
13.2.11 Politie, veiligheidsregio’s, brandweer en ambulances 386
13.2.12 Krijgsmacht 387
13.2.13 Religieuze organisaties 388
13.2.14 Politieke partijen 388
13.2.15 Onderwijs 389
13.2.16 Media 389
13.2.17 Wetenschap 390
13.3 Aandachtspunten actoren en organisaties terrorismebe strijding 391
13.4 Afsluitend 395
Literatuurlijst 396

14 Lessen van Counter Insurgency Operaties voor de nationale terrorismebestrijding 397
R. de Wijk
14.1 Counter insurgency-operaties 397
14.2 Imperial policing 398
14.3 Het politieke proces 400
14.4 Grondbeginselen van coin-operaties 404
14.5 Hearts and minds 405
14.6 Brede, alomvattende aanpak 406
14.7 Negeren van grondslagen 407
14.8 Onbedoelde gevolgen van interventies 411
14.9 Terrorismebestrijding in eigen land 413
14.10 Contraterrorismestrategieën 415
14.11 Conclusie 416
Literatuurlijst 417

15 Deradicalisering, uittreding en re-integratie 419
L. van der Heide, D. Weggemans en B. Schuurman
15.1 Inleiding 419
15.2 Deradicalisering en uittreding 419
15.3 Motieven voor deradicalisering en uittreding 421
15.4 Rehabilitatie en re-integratie 424
15.5 Re-integratieprogramma’s per regio 425
15.6 Inhoudelijke opzet van programma’s 429
15.7 Dilemma’s: wat weten we nog niet over de re-integratie van extremisten en terroristen? 432
15.8 Conclusie 433
Literatuurlijst 434

16 Strafrechtelijk contraterrorisme in Nederland 439
M.A.H. van der Woude
16.1 Inleiding 439
16.2 Strafrechtelijke terrorismebestrijding tot 2011 440
16.2.1 Materieel strafrecht 440
16.2.1.1 De europese ‘basis’ van de strafrechtelijke contraterreurmaatregelen 440
16.2.1.2 Een veelheid aan voorbereidingshandelingen strafbaar gesteld 445
16.2.2 Formeel strafrecht 453
16.3 Strafrechtelijke terrorismebestrijding na 2011 455
16.4 Ter afsluiting 457
Literatuurlijst 459

17 Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland (DTN): nut en noodzaak van een ‘all-source threat assessment’ bij terrorismebestrijding 463
P.H.A.M. Abels en J.H. De Roy van Zuijdewijn
17.1 Inleiding 463
17.2 Reikwijdte van het DTN 465
17.3 Totstandkoming 466
17.4 Afnemers 468
17.5 Dreigingsniveaus 470
17.6 Terugblik tien jaar DTN 473
17.7 Conclusie 478
Literatuurlijst 479

18 Terrorismebestrijding in Nederland: strategische en beleidsmatige inzet 481
J. van Elk
18.1 Inleiding 481
18.2 Nationale contraterrorismestrategie 2011-2015: totstandkoming en inhoud 482
18.2.1 Totstandkoming 482
18.2.2 Inhoud 485
18.3 Implementatie van de strategie: beleidsmatige doorvertaling en evaluatie 489
18.3.1 Implementatie van de strategie 489
18.3.2 Het actieprogramma integrale aanpak jihadisme 489
18.3.3 Evaluatie van de nationale ct-strategie 2011-2015 492
18.4 Nationale contraterrorismestrategie 2016-2020 497
18.4.1 Achtergrond en scope 497
18.4.2 Dreiging 498
18.4.3 Reikwijdte en scope 499
18.4.4 Strategische uitgangspunten 500
18.4.5 Strategisch raamwerk en implementatie 502
18.5 Conclusie 504
Literatuurlijst 505

19 Tussen risico’s en aanslagen: over de opsporing van terroristische misdrijven 507
B. van Gestel en C. de Poot
19.1 Inleiding 507
19.2 Nieuwe wetten om een terroristische aanslag te voorkomen 507
19.3 Opsporingsonderzoek naar terrorisme 510
19.4 Rekbaarheid van de verdenking 512
19.5 Onderzoek naar het sociale netwerk rondom verdachten 514
19.6 Onderzoek door de wijkpolitie 516
19.7 De beperkingen van strafrechtelijke middelen 518
Literatuurlijst 520

20 Vóór de aanslag: terrorismebestrijding door inlichtingen- en veiligheidsdiensten 521
C.W. Hijzen en W.J.M. Aerdts
20.1 Introductie 521
20.2 Intelligence en terrorismebestrijding: begrippen en context 523
20.2.1 Wat zijn inlichtingen? 523
20.2.2 Wat zijn inlichtingen- en veiligheidsdiensten? 525
20.2.3 Hoe hebben nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten zich ontwikkeld op het terrein van terrorismebestrijding? 526
20.3 Werkwijze diensten: inlichtingencyclus 529
20.3.1 Planning- en doelstellingsfase 530
20.3.2 Vergaring 531
20.3.2.1 Humint 533
20.3.2.2 Sigint 534
20.3.2.3 Geoint 536
20.3.2.4 Osint 537
20.3.2.5 Socmint 539
20.3.3 Verwerken en exploitatie 540
20.3.4 Analyse 540
20.3.4.1 Beoordeling van bronnen 540
20.3.4.2 All-source analyse 541
20.3.5 Rapportage en disseminatie 542
20.4 Spelers op het gebied van inlichtingen en contraterrorisme 544
20.4.1. De diensten 544
20.4.2 Overige spelers 545
20.5 Conclusie 547
Literatuurlijst 550

21 Toezicht op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten: een blik op
het heden, het verleden en de toekomst 555
M. Hagens
21.1 Inleiding 555
21.2 De rol van inlichtingen- en veiligheidsdiensten bij terrorismebestrijding 557
21.2.1 Een integrale aanpak van terrorisme 557
21.2.2 De nationale veiligheid als kader voor de taken van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 558
21.2.3 Het bijzondere karakter van inlichtingen- en veiligheidsdiensten 563
21.3 Geheime diensten en de eisen van de democratische rechtsstaat 565
21.4 Evenwicht in de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2002 567
21.5 De rol van onafhankelijk en eff ectief toezicht op geheime diensten 569
21.6 Het toezichtstelsel in de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2002 573
21.6.1 Ministeriële verantwoordelijkheid 574
21.6.2 De rechter 576
21.6.3 Het parlement 578
21.6.4 De CTIVD 581
21.6.5 Tussenconclusie 583
21.7 Toezicht in de praktijk 584
21.8 Een nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten: naar een nieuw evenwicht 586
21.9 Tot slot 590
Literatuurlijst 592

22 Europese terrorismebestrijding: Europol 595
J. van Buuren en S. Wittendorp
22.1 Inleiding 595
22.2 Dynamiek van Europol 596
22.3 Politieke strijd en bestuurlijke logica 598
22.4 Overlap met de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 599
22.5 Mandaat en werkwijze 599
22.6 De aanslagen op 9/11: terrorismebestrijding als speerpunt 601
22.7 Na de aanslagen in Madrid (2004) en Londen (2005): een hernieuwde impuls 602
22.8 Relatieve rust (2006-2011) 605
22.9 Zorgen omtrent syriëgangers (2014-) 606
22.10 De aanslagen in Parijs (november 2015): een nieuwe rol voor Europol? 608
22.11 Nieuwe ontwikkelingen 610
22.12 Kip-en-ei 612
22.13 De weg naar voren 613
Literatuurlijst 615

23 De ‘global strategy’ van de Verenigde Naties bij de bestrijding van
terrorisme 619
B.T. van Ginkel
23.1 Inleiding 619
23.2 Ambities van de VN en de trends in terrorismebestrijding 619
23.3 Focus op de algemene vergadering en de Veiligheidsraad 624
23.3.1 Rol algemene vergadering voor 11 september 2001 624
23.3.2 Rol Veiligheidsraad voor 11 september 2001 627
23.3.3 Beleid algemene vergadering na 11 september 2001 628
23.3.4 Beleid Veiligheidsraad na 11 september 2001 630
23.4 Knelpunten in het huidige VN-antiterrorismebeleid 634
23.5 Conclusie 640
Literatuurlijst 641

24 Ethiek en contraterrorisme: op weg naar een moreel kompas voor
professionals en politici 643
M. Kowalski
24.1 Introductie 643
24.1 Wisselwerking tussen contraterrorisme en ethiek 645
24.1.1 Afbakening van het onderzoek 645
24.1.2 Verheldering van concepten en defi nities 645
24.1.3 Verheldering van de context 646
24.1.3.1 Wereldrisicosamenleving 646
24.1.3.2 Vloeibare tijden 647
24.1.3.3 Schaarste aan literatuur 647
24.1.4 Relatie tussen contraterrorisme en ethiek 648
24.1.4.1 Democratie in het geding 648
24.1.4.2 Uitdagingen voor contraterrorisme 648
24.1.4.3 Beperkingen van het recht 649
24.1.5 Relevantie van onderzoek naar contraterrorisme en ethiek 650
24.1.5.1 Verschuivende veiligheidslinies 650
24.1.5.2 Politieke ‘schandalen’ 650
24.1.5.3 Maatschappelijk draagvlak 651
24.1.5.4 Ethische dilemma’s van professionals 651
24.2 Dilemma’s in contraterrorisme 651
24.2.1 Zicht op typen dilemma’s 651
24.2.2 Internationaal vergelijkend onderzoek 652
24.2.3 Dilemma’s in de Nederlandse praktijk 653
24.3 Ethische benaderingen en de praktijk van contraterrorisme 654
24.3.1 Teleologische benadering 655
24.3.2 Deontologische benadering 657
24.3.3 Deugdethiek 658
24.4 Compromis tussen ethische benaderingen: houvast voor de praktijk? 659
24.4.1 Concept van compromis 659
24.4.2 Omstandigheden van compromis 660
24.4.3 Bereiken van compromis 661
24.4.3.1 Elementen van een compromis 661
24.4.3.2 Compromis in de praktijk 661
24.4.4 Praktische wijsheid (phronesis) 662
24.4.5 Beroepsethiek op het gebied van veiligheid 663
24.5 Conclusie 664
Literatuurlijst 664

25 Terrorisme en terrorismebestrijding in perspectief 669
E.R. Muller en E. Bakker
25.1 Inleiding 669
25.2 Terrorisme blijft 669
25.3 Religie en terrorisme 670
25.4 CBRN-risico 671
25.5 Nieuwe en oude wapens 672
25.6 Combinatie van maatregelen 673
25.7 Repressie, bevoegdheden en preventie 674
25.8 Groeiende rol inlichtingenfunctie 675
25.9 Rol (social)media en communicatie 676
25.10 Internationalisering 677
25.11 Afsluiting 677

Auteurslijst 679
Trefwoordenregister 683
Serielijst 687