Er zijn twee voorwaarden voor vrije wil. Als we van een handeling willen zeggen dat die uit vrije wil is gedaan, dan moet er allereerst sprake zijn van opties waaruit gekozen kan worden. Wil een handeling vrij zijn, dan moet de keuze daarvoor vervolgens ook echt mijn keuze zijn. Handelingen zijn echt van mij als ik de bron ervan ben en als ik ze kan uitleggen en rechtvaardigen. De recente wetenschappelijke aanvallen op de vrije wil richten zich niet op de gedetermineerdheid van onze beslissingen, intenties en handelingen, maar op het gebrek aan 'eigenheid' daarvan. Onze handelingen zijn niet onze eigen keuzes, ook al denken we achteraf van wel. Zelf kiezen voor een handeling betekent voor veel mensen dat mijn bewuste intentie of beslissing de bron en de oorzaak is van die handeling. Dat beeld van ons bewuste 'ik' wordt door de neurowetenschap nu zorgvuldig afgebroken. Daarbij richt men zich vooral op de tweede voorwaarde voor vrije wil, terwijl de hersenwetenschap weinig zegt over de eerste voorwaarde; die is meer het terrein van de filosofie. We denken dat onze bewuste intenties onze handelingen veroorzaken, maar recent hersenonderzoek laat zien dat er in feite alleen onbewuste neurale processen aan het stuur zitten. Dit onderzoek laat vooral zien wat bewustzijn níet doet: het initiëren en direct veroorzaken van handelingen. Wat bewustzijn wel doet, is jezelf programmeren en jezelf interpreteren. Bewuste intenties zijn niet de oorsprong, noch de oorzaak van wat we doen. Het zijn bijverschijnselen van de onbewuste processen die tot ons handelen leiden, of het zijn achteraf gefabriceerde pogingen om die processen te begrijpen. Als onze handelingen niet door bewuste intenties worden veroorzaakt, zijn wij het dan nog wel zélf die handelen? Nee, niet als wij ons 'zelf' volledig identificeren met ons bewustzijn. In ons alledaagse denken en handelen echter, is een 'zelf' lang niet altijd bewust. Een 'zelf' is geen entiteit zoals een ziel of zoals de hersenprocessen die onze bewuste gedachten produceren, maar een identiteit. Of ons handelen in overeenstemming is met onze identiteit of niet, heeft weinig te maken met de effectiviteit van bewuste korte termijn intenties. Het neurowetenschappelijk onderzoek heeft daarom volgens Marc Slors niets met vrije wil te maken. 'Dat had je gedacht' is een topboek dat boeit van de eerste tot en met de laatste pagina. Cognitiefilosoof Slors weet complexe inzichten en discussies op een duidelijke en leesbare manier onder woorden te brengen. Hij laat zien hoe belangrijk het is – voor wetenschappers, maar ook voor anderen – om over de schutting van je eigen werkterrein heen te kijken. Je blik verbreden of meervoudig kijken, is een essentiële vaardigheid die helpt op een realistische manier een zo goed mogelijk beeld van de complexe werkelijkheid te krijgen. Met een genuanceerde blik voorkom je polarisatie en komen verschillende inzichten samen beter tot hun recht.
Over Nico Jong
Nico Jong is senior adviseur bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
