De drang om te controleren en te groeien is groot, en de vele regels en procedures zijn een doel op zich. Daardoor draait de maatschappij langzaam maar zeker vast. Reden genoeg om het gedachtegoed van emeritus-hoogleraar Walter Baets nog eens onder de aandacht te brengen.
Nieuwe draai
Baets wil met zijn boek Wie orde zaait, zal chaos oogsten geen kritiek uitoefenen op het heersende reductionisme, maar ons denken juist verbreden en op zoek gaan naar betekenis en zingeving binnen ons eigen westerse denken. Hij helpt ons eigen paradigma ter discussie te stellen, zodat we een nieuwe draai kunnen vinden binnen de complexe en dynamische samenleving van nu.
Ontmenselijking en ondermijning
Doorgeslagen doel-middelrationaliteit ontmenselijkt onze organisaties en ondermijnt de zingeving die we als mensen nodig hebben om te kunnen functioneren. Gaat het nog om de mens, of hebben onze systemen de macht overgenomen? Het gaat volgens Baets om de wandeling, en niet om het pad. In onze cultuur ligt de nadruk op het zoeken naar en het optimaliseren van het pad. Dat pad leggen we vast, zodat iedereen hetzelfde pad later ook kan volgen. Zo’n vastgelegd pad laat echter nauwelijks ruimte voor de lerende mens, omdat alles bij voorbaat vastligt. De wandeling is belangrijk, want die laat het iedereen toe te leren. In organisaties kunnen we beter beslissen waar we heen willen en de weg ernaartoe zoveel mogelijk vrijlaten, zodat iedereen zijn eigen route kan bepalen. Het dominante denken in plannen, budgetten, regels en controle laat ons zoeken naar orde, maar wat we dan krijgen is chaos. Het kan beter gaan om zingeving, waarom we dingen doen, en om vormgeving: hoe we het zullen doen.
Ontwikkelingsgang
De auteur leidt ons vervolgens door de boeiende ontwikkelingsgang van het westerse denken. Iedereen heeft door opvoeding, opleiding en cultuur een beeld ontwikkeld over het omgaan met wetenschap. Dat biedt een denkkader om uitspraken te doen over het waarheidsgehalte van theorieën of toepassingen. De bril die we opzetten, bepaalt wat we zien. De mens heeft twee werelden nodig: de holistische - van heel de mens die met al zijn gevoelens, ideeën en interacties tot zelfrealisatie komt, en de rationele - waar opgelegde orde en structuur overheersen.
Complexe systemen
Complexe systemen omvatten zowel orde als chaos, die wisselend optreden. Het systeem zelf heeft daar geen last van. Mensen wel, als ze systemen proberen te zien als geordende, bestuurbare entiteiten. Problemen ontstaan als we systemen proberen te begrijpen met behulp van mechanistische modellen in plaats van ze te zien als organische, lerende netwerken.
Zelfreferentieel
Elk zelforganiserend systeem wordt op den duur zelfreferentieel. Het ontwikkelt een eigen logica die veraf staat van de oorspronkelijke bedoeling en de mensen die er deel van uitmaken. Het systeem neemt dan de controle over en gaat een eigen leven leiden. Recente voorbeelden spreken boekdelen. Sociale systemen zijn holistisch. Dat wil zeggen: ze zijn niet te reduceren tot rationele op regels gebaseerde systemen. Expertise, leren en ervaring zijn cruciaal voor een goed werkend sociaal systeem. Daar gaat de rest van het boek over.
Wie orde zaait, zal chaos oogsten is nog altijd een machtig mooi en zeer noodzakelijk boek dat behulpzaam is bij zelfreflectie en blikverbreding en ons bewust maakt van de vele kijk- en denkfouten die we nog steeds dagelijks maken.
Over Nico Jong
Nico Jong is senior adviseur bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
