In Onbehagen lees ik dat iedere tijd een eigen gevoel van onbehagen met zich meebrengt, met de daarbij horende problematiek. In onze tijd zijn dat bijvoorbeeld burn-out, imposter syndrome, het gevoel uitgesloten te zijn, eenzaamheid en - op collectief niveau - groeiende sociale ongelijkheid.
De kern in zijn betoog: zonder input van buitenaf ontstaat geen menselijke identiteit. Ofwel, wie wij worden hangt voor een groot deel af van onze omgeving. De mens is maakbaar, maar is zelf veel minder de maker dan ‘ie vaak zelf denkt.
Maatschappijmodel
Net als in voorgaande boeken beschrijft Verhaeghe de mens in Onbehagen als een sociale diersoort. Enerzijds zijn we gericht op onze gemeenschap en samenwerken, anderzijds op het ik en autonomie. Welke van de twee tendensen de overhand heeft in de ontwikkeling van onze identiteit, wordt volgens hem primair bepaald door het dan heersende maatschappijmodel. Onder invloed van het neoliberalisme is de nadruk op het ik volgens Verhaeghe bijvoorbeeld groter en groter geworden, terwijl het collectief meer en meer naar de achtergrond verdween.
Verhaeghe schrijft: ‘We mogen dan wel denken dat we onafhankelijk denken, toch zijn onze gedachten het product van het verhaal waarin we opgegroeid zijn’. En als de nadruk ligt op presteren en maakbaarheid, dan meten we onszelf voortdurend af aan verwachtingen en triggers uit onze omgeving. Dit uitgangspunt van maakbaarheid zorgt voor een blik naar buiten, naar wat de ander allemaal doet en je daaraan meten. De nadruk die wordt gelegd op het ik en maakbaarheid heeft ook verregaande effecten op ons welzijn: zo hebben we meer sociale (digitale) contacten, maar zijn we blijkbaar eenzamer dan ooit. We vervreemden, zoals Verhaeghe al schreef in Intieme vreemden. Als je dit gegeven doortrekt: onze huidige tijd kan je ziek maken, vooral omdat er beperkt tegemoet wordt gekomen aan onze behoefte aan connectie.
Hoopvol
Hoewel Verhaeghe zich bij alles wat hij doet baseert op wetenschap, en zich geen Nostradamus waant, waagt hij zich toch aan een aantal voorzichtige voorspellingen. Hij verwacht dat we opschuiven richting een collectief waarin wezenlijke ruimte is voor eigenheid. In die volgorde. ‘Autonomie in verbondenheid, dat is wat ik ons toewens’, schrijft hij. Onder andere de ontwikkeling in onze architectuur, noemt hij een positief teken: er wordt steeds meer duurzaam gebouwd om effectiever, met grotere aantallen mensen samen te wonen. We worden zogezegd geholpen om elkaar te ontmoeten.
Verhaeghe ziet ook beren op de weg. Klimaatverandering kan bijvoorbeeld roet in het eten gooien. Die kan een gigantische impact hebben op onze identiteitsontwikkeling en wijze van samengaan. Het is onduidelijk of klimaat onze aandacht gaat verleggen richting het collectief, of juist het individu.
Biopsychosociaal
Beschouw ik Verhaeghes boeken, dan is Onbehagen zijn minst klinische boek, en meest maatschappelijk geëngageerde. Prettig vind ik zijn eigen ontwikkeling als auteur, richting minder jargon en specifiek woordgebruik. Onbehagen is vele malen toegankelijker geschreven dan zijn debuut van 25 jaar geleden. Terwijl het gaat over existentiële, universele thema’s, die zich niet direct toegankelijk laten beschrijven, daar moet de auteur zijn of haar best voor doen.
Je zou kunnen zeggen dat hij een biopsychosociale kijk op de mens heeft: hij duidt gedrag en identiteit vanuit een veelheid van vakgebieden. Zo geeft hij de sociale psychologie een prominente plek om ons doen en laten te duiden.
Zijn licht optimistische kijk op de toekomst stemt hoopgevend. Heel knap vind ik hoe hij de tijdsgeest duidt, en de effecten ervan, zonder te veel te focussen op de waan van de dag. Toch schiet hij niet door in afstandelijke beelden en beschrijft hij treffend, in lijn met de filosoof Heidegger, dat we ‘geworpen’ wezens zijn. We hebben geen invloed op de plek, tijd en locatie waar we geboren zijn. Ook niet op wie onze ouders, broers en zussen zijn. Wel wat er vervolgens van maken. Al mogen we dus bescheiden zijn in de toekenning aan onszelf van eigen bewegingsruimte. Onze identiteit wordt - als benoemd - vooral bepaald door onze sociale omgeving en maatschappelijke ontwikkelingen die we heel vaak niet zelf voor het kiezen hebben. Ik wil het graag anders zien, maar Verhaeghe zet toch wel een overtuigend betoog neer rond de ruimte tussen actie en reactie. En die is dus niet groot.
Perspectief
Verhaeghe laat ons reflecteren op onze impliciete of expliciete mensvisie en nodigt uit die in perspectief te plaatsen. Ook benoemt hij het verregaande effect van taal in relatie tot de constructie van onze identiteit en sociale werkelijkheid.
Het fundament van Verhaeghes schrijven ligt in wetenschap, niet in ideologie of -ismen. Onbehagen is bepaald geen zelfhulpboek, gelukkig maar, wel is het een boek dat een denkkader biedt om naar onze huidige omstandigheden te kijken. En om een idee te vormen over waarom we nu staan waar we staan.
Lezen dus, als je graag een genuanceerd beeld wilt ontwikkelen van ons gedrag en onze identiteit in relatie tot maatschappij en tijdsgeest.
Over Danny Mullenders
Danny Mullenders is assessmentpsycholoog, coach, auteur en spreker. Als expert op het gebied van organisatiepsychologie helpt hij mensen, teams en organisaties hun keuzeruimte te zien én benutten. Hij ontwikkelde zich tot een van Nederlands meestgelezen psychologen en coaches. Hij schreef de # 1 bestsellers Daarom doen ze dat en Laat je niet kiezen. Op dit moment schrijft hij aan zijn derde boek.
